Tatjana Sekulić: Nasilje i rat ne mogu graditi budućnost

Rat u Ukrajini ima ponajviše sličnosti s ratom u Bosni i Hercegovini, kaže Tatjana Sekulić, profesorica političke sociologije

(Originalno objavljen na portalu Al Jazeera Balkans , 25. septembar 2022.)

Kako komentarišete trenutne geopolitičke odnose u svijetu, posebno rat u Ukrajini?

Sociološka i politološka novija literatura ocjenjuje period od početka novog milenijuma kao vrijeme višestruke krize: od one finansijske iz 2008. godine, migrantske krize od 2015. godine, pandemijske krize krajem 2019. godine, pa sve do početka ruske invazije na Ukrajinu. Ovi neprekidni talasi kriza, uslovljenih različitim uzrocima, odlikuju se globalnom sveobuhvatnošću posljedica, koje su svaki put teže za one koji žive na globalnom jugu, za one koji pripadaju siromašnijim državama, kao i osiromašenim slojevima stanovništva čak i u visoko razvijenim državama. Sve ove krize dešavaju se u periodu koji je uslijedio nakon kraja ‘hladnog rata’, te implozije sistema realnog socijalizma i više ili manje konfliktnog raspada socijalističkih federalnih država, kojeg smo u zemljama bivše Jugoslavije i te kako osjetili.

Istovremeno, globalizacija proizvodi ekonomsko i geopolitičko snaženje država poput Indije i Kine, koje se pojavljuju kao novi moćni akteri na svjetskoj sceni, u konkurenciji sa zapadnim silama, među kojima se takođe preslažu odnosi moći u posljednjim decenijama. Rat u Ukrajini, koji kreće još početkom 2014. godine, a invazijom Rusije 24. februara ove godine dobiva nevjerovatno ubrzanje i planetarni značaj, dovodi nas u jednu sasvim novu situaciju u kojoj geopolitički pristup kao takav, to jest onaj koji se bazira na vojnoj i diplomatskoj supremaciji i sili, neće biti u stanju da ponudi rješenje za krizu i dovede do pravednog i trajnog mira u Istočnoj Evropi. Logika hladnog rata koja je počivala na doktrini ravnoteže u nuklearnom naoružanju između Zapada i Istoka, danas nikako ne može stvoriti ili održati kakav takav mir, s obzirom na temeljnu strukturalnu promjenu odnosa na svjetskom nivou i planetarnu međuovisnost individua, grupa, država.

Šta je to specifično za rat u Ukrajini, i po čemu se razlikuje od drugih sukoba u svijetu?

Rat u Ukrajini ima ponajviše sličnosti s ratom u Bosni i Hercegovini, na jednoj višoj skali, i uz otvoreno istupanje Rusije kao invazora, bez obzira na retoriku o ‘specijalnoj operaciji’. Parcijalna nacionalna mobilizacija 300.000 rezervista označava pokretanje druge faze u ovome sukobu. Teško je u nekoliko riječi definirati različitost rata u Ukrajini u odnosu na druge aktuelne sukobe u svijetu, govorimo o Siriji, Jemenu, sukobima na Afričkom kontinentu. Za nas građane Evrope kao kontinenta, ovo je drugi veliki evropski rat nakon 1945. godine, a prvi su bili jugoslovenski ratovi. Osjećamo ga bliskim, direktno uslovljava naše živote, naše odluke, čini strah od eskalacije rata daleko više opipljivim. To je ono subjektivno što pojačava direktno interesovanje za ovaj sukob.

S druge strane, činjenica da je veliki dio evropskih država direktno vezan za Atlantski savez, kojim dominiraju Sjedinjene Američke Države, približava ove države epicentru sukoba, u vojnom, političkom, i moralnom smislu. To čini i sâmu prijetnju nuklearnim ratom nečim što možemo donekle zamisliti kao mogućnost. Ovdje se otvara dublji problem: zapadna društva se zapravo nikada nisu suočila se naslijeđem odluke da se na Hirošimu i Nagasaki bace atomske bombe. Jedina slika koju većina ljudi ima pred očima je ogromna pečurka koja se širi i ruši sve pred sobom. U biti se nikada kao planetarno društvo nismo suočili s totalnom destruktivnom silom naoružanja koje smo proizveli. Prestaje biti važno ko ga ima i ko je spreman da ga upotrijebi, posljedice njegove upotrebe su totalne, a o ovome se šapuće. Moralni pobjednik će biti onaj ko bude u stanju da kaže i ostane pri toj odluci da nikada neće upotrijebiti nuklearnu silu u vojne svrhe.

Da li je rat u Ukrajini zapravo bitka između demokratije i autokratije?

Postoji određena sklonost da se sukobi poput ovog tumače u crno-bijelim bojama, često i kao borba dobra i zla. Ja sam zapravo sklona da tumačim invaziju Putinove Rusije na suverenu nacionalnu državu Ukrajinu u prilično tradicionalnim pojmovima vezanim za nacionalizam i nacionalni imperijalizam. Politički sistem tranzicijske Rusije zasigurno se ne može definisati kao reprezentativna demokratija. Philippe C. Schmitter i Guillermo O'Donnell bi ga nazvali demokraturom, ili nekim sličnim oblikom političkog sistema u kome se autoritarna moć pojedinca ili grupe oligarha reproducira kvazi-demokratskim sistemom strogo kontroliranih izbora. Oblik moći u kojeg se sve više transformira personalizirana vladavina predsjednika Rusije počinje da podsjeća na onaj totalitarni, u kome vladar ostaje sve usamljeniji, i udaljeniji od stvarnosti koju proizvodi prema svojim ubjeđenjima, te shodno njima donosi ozbiljne i opasne političke i vojne odluke.

Govoreći o ovom modelu moći, zapravo nismo nikada uspjeli do kraja odgovoriti na pitanje na koji način totalitarni lider ostvaruje lanac poslušnosti vlastitih oligarha, policije, vojske, članova partije, širih slojeva stanovništva. Rusko društvo i dalje pruža znakove otpora ovakvoj vladavini i u tome vidim veliku nadu: bez građanske hrabrosti i vojne neposlušnosti ovakav vid vladavine se teško može zaustaviti iznutra. S druge strane, priča o demokratskoj tranziciji Ukrajine je veoma specifična i burna, od samog početka. Ona ukazuje na duboko polarizirano društvo koje nije prezalo da izađe na ulicu i manifestira za svoja ubijeđenja, i s jedne (filo-zapadne) i s druge (filo-istočne) strane, s dramatičnim događajima gdje su visoko pozicionirani političari bivali otrovani, završavali u zatvoru, ili morali da bježe glavom bez obzira, kao u slučaju višemjesečnih protesta na centralnom trgu Kijeva nazvanom ‘Euromajdan’. Opet, dugi niz godina Ukrajina nam je bila primjer da se i ovako oštri politički i ideološki sukobi mogu riješiti bez eskalacije nasilja, sve dok na scenu nije stupio novi politički lik Vladimira Putina, kojeg smo prepoznali u ekspozeu o aneksiji Krima 2014. godine.

Kuda ide Evropska unija i kako biste ocijenili njezinu vanjsku politiku u trenutnim okolnostima?

Radi se o kompleksnoj nadnacionalnoj i transnacionalnoj tvorevini sui generis, koja nema preteče u modernoj historiji. Istovremeno ovdje govorimo ne samo o njezinim strukturalnim karakteristikama, već i o procesualnosti njezinog razvoja, koji svakako nije linearan, već je problematičan, često kontradiktoran, baziran na neprekidnom traženju konsenzusa među sve većim brojem aktera, čija se politička orijentacija takođe periodično mijenja. Nakon svakog izbornog ciklusa u državama članicama politički stav Evropske unije doživljava transformaciju, integrativne snage mogu jačati ili slabiti, dok nacionalizmi i sovranizmi pojedinih društava predstavljaju neprekidnu protu-silu građenju transnacionalnih institucija Unije. Ovi ciklusi najbolje se mogu pratiti putem analize politike pridruživanja novih članica, koja je već dugi niz godina u krizi.

Ovaj problem se takođe zorno može posmatrati u odnosu na konstituisanje vanjske politike Evropske unije, u odnosu na specifične politike njezinih zemalja članica. Dešava se često da je politička odluka o spornim pitanjima, kao što je na primjer priznavanje neovisnosti Kosova, prepuštena pojedinim državama u sastavu Evropske unije. Unija ne posjeduje vlastite odbrambene vojne snage, a njene članice suvereno odlučuju hoće li se ili ne, pridružiti Atlantskom savezu. Ova situacija svakako slabi suverenu moć Evrope da odlučuje o važnim pitanjima vanjske politike na transnacionalnom nivou, te tako postane još jači globalni akter u novoj geopolitičkoj konstelaciji. O ovom problemu su mnogi evropski intelektualci poput Jürgena Habermasa i Jacquesa Derride govorili još 2003. godine, kada je evropska javnost masovno manifestirala protiv napada Sjedinjenih Američkih Država na Irak. U slučaju rata u Ukrajini, moglo bi se argumentirano tvrditi da su politički lideri i institucije Evropske unije pokazali do sada neviđeno jedinstvo u stavu političke, vojne i moralne podrške odbrani Ukrajine.

Kako biste ocijenili međudržavne odnose na Zapadnom Balkanu?

Države koje sačinjavaju danas regiju Zapadnog Balkana nastale su serijom ratova kao u slučaju svih postjugoslovenskih država, ili putem ozbiljnih konfliktnih situacija s epizodama nasilja, kao u slučaju Albanije. Ovi ratovi ostavili su iza sebe, uz ogromne ljudske, socijalne, materijalne i ambijentalne žrtve, niz nedovršenih ili nepravednih razrješenja, vezanih za zločine, granične sporove, pitanja suvereniteta, prirodu novih političkih tvorevina. Prostora za poboljšanje bilateralnih i multilateralnih odnosa stoga ima na pretek: ono što nedostaje je dovoljna politička volja i mudrost lokalnih aktera, kao i suštinski politički pritisak Evropske unije. Nedostaje jedinstvena vizija budućnosti u miru i međusobnoj saradnji, nadam se u okviru Evropske unije, koja bi zaustavila odlazak mlade populacije u svim ovim zemljama, uključujući i Hrvatsku kao najmlađu zemlju članicu Evropske unije.

Koliko su opasne etno-nacionalističke politike na Zapadnom Balkanu?

Etno-nacionalističke politike su djelovale na ovom području još od sâmog početka devedesetih godina prošloga vijeka. One su usporile ili zaustavile svaki proces demokratske tranzicije postjugoslovenskih društava, koja su ostala zatočena, ili gotovo potpuno razrušena, kao u slučaju Bosne i Hercegovine, u ratnim sukobima čije posljedice dalekosežno osjećamo. One i dalje sprečavaju konstituisanje ovih društava na nekim boljim principima, onemogućavajući prepoznavanje političkih, socijalnih, vrijednosnih, kulturalnih interesa koji nisu svedeni na puku etničku pripadnost samo jednome. Zbog toga govorimo još uvijek o zarobljenim društvima, u sprezi političkog jednoumlja koje se domoglo ekonomske moći.

Koliko je važno istinsko suočavanje s prošlošću na Balkanu? 

Nevjerovatno je važno. S jedne strane, elaboracija žalovanja ne samo u privatnom, već naročito u javnom prostoru, može pomoći žrtvama da nađu novi smisao u sadašnjosti i budućnosti, a društvu da gleda naprijed. S druge strane, ovaj proces nije moguće provesti bez elaboracije krivnje počinioca zločina, krivnje koja nije samo pitanje kaznenog postupka pred međunarodnim i nacionalnim sudovima, nego i postavljanja pitanja političke i moralne krivice u javnosti, te njezinog prihvatanja. Njemačka je možda jedina zemlja koju poznajem u kojoj je ovaj proces suočavanja s nacističkom prošlošću postao trajna karakteristika njenog društva. Italija nije nikada otišla tako duboko u odnosu na svoju fašističku historiju, i to i danas plaća. Na našim prostorima još uvijek nedostaje temeljna elaboracija krivnje počinioca, kao i onih koji su nijemo posmatrali ono što se dešava. Komisija za istinu i pravdu, kao forma koja je primijenjena u Južnoafričkoj Republici, na našim prostorima je beskrupulozno uzurpirana od onih koji su pred komisijom trebali odgovarati. To je proces koji je i dalje bolno otvoren.

Koliko je međunarodna intervencija bila uspješna na našim prostorima kada je riječ o etničkim sukobima?

Jugoslovenski ratovi su pokazali mnoge slabosti međunarodnih institucija kada je riječ o prevenciji i rješavanju ratnih sukoba. To se naročito odnosi na Ujedinjene nacije kao i na Evropsku uniju, koja u ratove ulazi, ne zaboravimo, kao Evropska zajednica 12 zemalja članica, kojoj se tek 1995. godine pridružuju nove tri zemlje. Princip koji je primijenjen u traženju rješenja sukoba bio je upravo onaj etnonacionalni, gdje je podjela teritorija po etničkom principu bila na dnevnom redu još od Lisabonske konferencije u februaru 1992. godine. Odluka o bombardovanju Srbije i Crne Gore 1999. godine bez saglasnosti Savjeta bezbjednosti bila je presedan bombardovanju Iraka. Danas se gotovo ne čuje glas Ujedinjenih nacija, kada je riječ o ratu u Siriji, ili o ruskoj agresiji na Ukrajinu.

Koliko je u ovom trenutku realna ubrzana integracija Zapadnog Balkana u Europsku uniju?

Prihvatanje kandidature Ukrajine za članstvo u Evropskoj uniji svakako je ubrzalo konačnu odluku o započinjanju pregovora sa Sjevernom Makedonijom i Albanijom. Crna Gora i Srbija otvorile su mnoga poglavlja acquis communautaire-a, ovisit će mnogo od toga koliko će princip uslovljenosti biti primijenjen na definitivno razrješenje odnosa između Srbije i Kosova. Bosna i Hercegovina je posebno složen slučaj. Pitanje je hoće li predstojeći izbori donijeti više političke volje i spremnosti na kompromis od strane pobjedničkih političkih aktera. I ovdje, kao i u mnogim zapadnim državama, nedostaje još uvijek snažna alternativa dominantnim konzervativnim i desničarskim strujama, bilo da su zasnovane na etnonacionalnim principima, neofašističkim idejama, ksenofobiji i mizoginiji, ili ograničavanju prava i sloboda individua i grupa. Treba raditi svojski na izgradnji takvih političkih alternativa, kao i na institucijama i garancijama pravne države.

Koja su Vaša predviđanja i očekivanja u budućnosti posebno kada je riječ o Zapadnom Balkanu?

Govorit ću o nadanju, i o povjerenju u nove generacije, mlade ljude koji nisu opterećeni različitim naracijama jugoslovenske i komunističke prošlosti, a koji se međusobno prepoznaju kao građani Evrope u smislu zajednice koja teži miru, pravdi i prosperitetu. To ih ne sprečava da svoj građanski identitet nose zajedno sa onim etnonacionalnim, religioznim, kulturalnim, zavičajnim, rodnim, klasnim i svakim drugim kolektivnim identitetom. Svojim studentima uvijek ponavljam da ne smiju zaboraviti jedan od razloga nastanka Evropske zajednice uglja i čelika, nakon tragičnog iskustva dva svjetska rata: staviti vojnu industriju pod zajednički nadnacionalni nadzor i tako spriječiti svaki novi rat na evropskom prostoru. Nasilje i rat ne mogu graditi budućnost.