BiH: buđenje građanskog aktivizma?

Različiti oblici građanskog bunta i bojkota, zabilježeni posljednjih sedmica u gradovima širom zemlje, mogli bi biti naznaka buđenja odavno uspavanog građanskog aktivizma u BiH

U BiH je od završetka rata bilo vrlo malo ozbiljnih protesta. Lista opravdanih razloga za nezadovoljstvo građana, koja se vremenom konstantno povećavala, danas se čini beskonačnom. Izostanak odgovora vlasti na ugrožavanje životne sredine, na brojne slučajeve femicida kao i potraga za odgovornima zbog stradanja devetnaest osoba u poplavama u Donjoj Jablanici u oktobru prošle godine, samo su neki od razloga zbog kojih su u proteklim mjesecima, a posebno od početka 2025. godine organizovani protesti u različitim dijelovima zemlje. Pored toga, građani širom zemlje, nezadovoljni stalnim rastom cijena, organizuju bojkote kupovine.

Protesti su manji i lokalnog karaktera, sporadični i njihove poruke su usmjerene različitim instancama višeslojne strukture vlasti u BiH. Ipak, čini se da određeni problemi koji imaju potencijal da probude širu solidarnost i mobilišu građane iz različitih sredina, a možda donesu i rezultate uz niz odlučnih i ponovljenih akcija.

Trenutna dešavanja otvaraju pitanje da li je moguće probuditi odavno uspavano građanstvo, i da li je snaga studentskih protesta u Srbiji i bojkota kupovine u Hrvatskoj potaknula na akciju različite društva grupe u BiH?

Općecivilizacijski motivi kao faktor solidarnosti

Pojedine teme su se u prethodnim mjesecima pokazale kao potencijalni faktor solidarnosti građana koji žive u različitim administrativnim jedinicama. Protiv rodno zasnovanog nasilja bune se građani u različitim gradovima i naseljima, dok su slučajevi nesavjesne ekspolatacije prirodnih resursa, poput Majevice i brojnih drugih širom zemlje, ujedinili građane iz različitih entiteta i općina radi zajedničkog suprotstavljanja institucijama i pojedincima koji su to omogućili.

Protesti neformalne grupe studenata u Sarajevu i građana u Kalesiji, koji su održani u februaru povodom posljednjeg uznemirujućeg slučaja femicida, samo su nastavak građanskog bunta zbog velikog broja slučajeva ubistava žena širom zemlje. Aktivisti i građani godinama zahtijevaju da se femicid kao posebno krivično djelo uvrsti u krivični zakon, a stručnjaci upozoravaju na to da nedovoljna komunikacija između institucija, nedostatak kapaciteta i indiferentnost predstavljaju ogroman problem.

U oktobru prošle godine održani su protesti u nekoliko bh. gradova zbog povećanog broja slučajeva femicida, kao i drugih sistemskih nedostataka kada je riječ o zaštiti i prevenciji rodno zasnovanog nasilja. U BiH je 2024. godine ubijeno dvanaest žena. Od 2015. do 2021. godine ubijeno je 56 žena od strane bivših ili sadašnjih partnera, međutim nijedno od ovih ubistava nije okarakterisano kao femicid.

Eksploatacija prirodnih resursa širom BiH je od 2023. godine bila povod za različite oblike izražavanja građanskog nezadovoljstva. U ovom kontekstu posebnu pažnju privukao je projekat rudarenja litijuma u regiji planine Majevice. Mještani ovog kraja, kao i načelnici opština (iz oba entieta) Lopare, Tuzla, Brčko distrikt BiH, Čelić, Ugljevik, Teočak, Bijeljina i Sapna jasno su u više navrata, kroz proteste i javne tribine, izrazili protivljenje otvaranju rudnika litijuma na ovom području strahujući od zagađenja vode, zemlje i zraka.

Početkom 2025. godine više od šest hiljada građana iz Bijeljine, Zvornika, Lopara i Ugljevika potpisalo je peticiju kojom se od Narodne skupštine Republike Srpske traži moratorijum na sva geološka istraživanja i eksploataciju ruda, minerala i drugih resursa na planini Majevici.

Protesti i bojkoti

Brojni sociolozi i analitičari smatraju da su protesti studenata u Banjaluci, Tuzli i Sarajevu, održani od početka ove godine, inspirisani snagom aktualnih studentskih protesta i blokada u gradovima širom Srbije. S druge strane, bojkoti kupovine zbog rasta cijena najvjerovatnije su potaknuti uspjehom sličnih akcija u Hrvatskoj.

Tokom januara i februara održano je najmanje šest protesta studenata u krugu kampusa Univerziteta u Banjaluci u znak podrške studentima u Srbiji koji već mjesecima protestuju i vrše blokade tražeći odgovornost za pad nadstrešnice u Novom Sadu kada je nastradalo petnaest osoba. Na protestu održanom 31. januara u Banjaluci okupilo se više stotina građana. Studenti, učenici i brojni drugi građani na okupljanju 8. februara poručili su, između ostalog, da podržavaju skupove na kojima se traži pravda za stradale u poplavama i odronima u Jablanici.

U Sarajevu je neformalna grupa studenata “Hoće l' ta promjena” održala nekoliko protesta zbog uslova u kojima žive stanovnici Jablanice, okoline Konjica i Fojnice nakon prošlogodišnjih poplava. Na skupu organizovanom 10. februara ispred Parlamentarne skupšine BiH okupilo se više stotina građana. Demonstranti traže, između ostalog, odgovornost i pravdu za stradale u poplavama. Neformalne grupe studenata i građana održale su 23. februara protestne skupove u Zenici i Sarajevu, pozivajući i druge gradove na udruživanje, organizaciju mirnih protesta i međusobnu solidarnost.

Hiljade studenata, učenika i građana okupio se 27. januara u Tuzli s ciljem iskazivanja nezadovoljstva zbog povećanih cijena karata javnog prijevoza. Javni prijevoz u ovom gradu je višegodišnji problem, a posljednje poskupljenje je za mnoge bila kap koja je prelila čašu. Ukoliko se zahtjevi nezadovoljnih građana ne ispune, uključujući subvencioniranje troškova mjesečnih karata, stvaranje uslova za ravnopravnu tržišnu konkurenciju, najavljuju bojkot usluga javnog prijevoza, blokadu ulica i bojkot nastave. Trenutno u Tuzli usluge prijevoza obavlja samo jedno privatno preduzeće koje ima tržišni monopol.

Krajem prošle i početkom ove godine građani širom zemlje su na različite načine i u više navrata javno iskazali nezadovoljstvo neprekidnim rastom cijena osnovnih namirnica i usluga.

Do sada su u Zenici održana dva protesta, prvi 9. februara na kojem se okupilo više stotina građana, koji su između ostalog tražili odgovornost za stradanja i pomoć Jablaničanima. Prema medijskim izvještajima više hiljada građana pridružilo se 16. februara mirnoj šetnji protiv korupcije, netransparentnosti rada vlasti, nasilja, rastućih cijena i inflacije.

Od početka godine zbog visokih cijena neformalne grupe na društvenim mrežama pozivaju građane širom BiH da određenim danima ništa ne kupuju, prije svega u većim trgovinskim lancima. Slična akcija građana već sedmicama traje u Hrvatskoj gdje su vidljivi prvi rezultati u vidu odluka vlasti o ograničavanju cijena osnovnih namirnica.

Bojkot je i u BiH već donio određene promjene, budući da je vlast FBiH poduzela mjere sa ciljem snižavanja i blokiranja cijena osnovnih prehrambenih i higijenskih proizvoda.

U Brčkom su 15. februara održani mirni protesti sa oko 100 učesnika zbog nezadovoljstva ekonomskom situacijom, načinom trošenja budžetskog novca i propustima u radu vlasti Brčko Distrikta. Protestnom šetnjom u Tuzli 22. februara penzioneri su još jednom ukazali na težak položaj u kojem se nalaze.

Među ostalim demonstracijama u skorije vrijeme izdvajaju se protesti radnika rudnika i termoelektrane Ugljevik, koji su trajali gotovo cijeli januar. Prekidi proizvodnje zbog stalnog nedostatka uglja i dugova izazvali su ogromne gubitke za preduzeće i ugrozili radna mjesta što je izazvalo nezadovoljstvo radnika. Pored radnika, mještani okolnih sela takođe su održali protest 30. januara nakon što su godinama ukazivali na problem klizišta i odrona koji su nastali kao posljedica iskopavanja i izvlačenja rude.

Nepovoljno okruženje za proteste

Ono što u odlikuje aktuelne proteste i blokade u Srbiji je široka solidarnost između studenata i drugih građana iz različitih dijelova zemlje. Osim toga, nezadovoljstvo je kanalisano prema jednom centru moći i konsolidovanoj vlasti. Međutim, u BiH politička i društvena situacija bitno je drugačija.

Analitičari smatraju da struktura BiH znatno otežava mogućnost protesta većeg obima. Fragmentiranost sistema, sa četiri nivoa vlasti i čak četrnaest vlada, otežava identifikaciju instance od koje se traži odgovornost za određeni problem, dok administrativne podjele određuju veličinu i prirodu protesta i smanjuju mogućnosti da isti opravdani razlog za protest okupi veći broj sudionika sa cijele teritorije BiH.

Dodatna prepreka solidarnosti između građana iz različitih dijelova BiH kao i različitih etničkih grupa su društvene podjele koje se kontinuirano hrane nacionalizmom i spinovanjem političkih aktera.

Još jedan otežavajući faktor za okupljanje većeg broja nezadovoljnih građana, posebno mladih, vezan je za nepovoljnu demografsku situaciju u zemlji. Zbog velikog odliva mladih iz BiH teško je zamisliti masovni skup poput “JMBG protesta” 2013. godine, poznatog i kao “bebolucija”, ili protesta održanih širom zemlje 2014. godine.

Javnost pamti i masovnije proteste u Sarajevu i Banjaluci na kojima se tražilo razjašnjavanje okolnosti smrti Dženana Memića i Davida Dragičevića. Protesti Pravda za Davida nasilno su ugušeni od strane režima u RS-u.