Slika sa izložbe
Da li je moguće prevazići neslaganja nacionalnih istoriografija i uspostaviti zajedničko tumačenje Balkana kao prostora međudjelovanja i dijaloga kultura? Odgovor na to pitanje pokušava dati putujuća izložba “Imaginarni Balkan” ovih dana otvorena u Beogradu
U Beogradu je 9. septembra otvorena izložba “Imaginarni Balkan”, koja se bavi temom formiranja identiteta i sjećanja unutar različitih nacionalnih zajednica Jugoistočne Evrope tokom devetnaestog vijeka. Svima koji gaje interesovanje za regiju Balkana naziv će zasigurno zvučati poznato. Naime, preuzet je iz naslova čuvene studije bugarske istoričarke Marije Todorove kojom je ona kritikovala uobičajenu zapadnoevropsku kulturnu praksu produkcije stereotipnih i karikaturalnih predstava o Balkanu. Međutim, postavka izložbe, u čije osmišljavanje je Todorova bila direktno uključena kao specijalna savjetnica, nije doslovna reprodukcija sadržaja njene studije. Ona će prije biti pokušaj demistifikacije, ili ako hoćete popravljanja, “zvanične” predstave koju o sebi imaju balkanski narodi. Drugim riječima, namjera izložbe je definisanje ideje Balkana kao otvorenog kulturnog konstrukta, neprekidno podložnog procesu redefinisanja.
U skladu sa ovom idejom vodiljom, postavka nije podijeljena po državama ili nacijama učesnicama već po zajedničkim tematskim cjelinama kao što su: život u “starom svijetu”, putovanja i komunikacije, novi društveni poredak i uspon građanske klase, proizvodnja i širenje znanja, upotreba istorije i stvaranje nacionalnih heroja, javne svetkovine i slika nacije (ovdje možete pogledati kratak video zapis sa izložbe )
Jedan dio izložbe posvećen je kulturi ispijanja kafe koju dijele svi balkanski narodi. Dio postavke su i slovenački kratki animirani film pod nazivom “Cikorija i kafa” te bugarski dokumentarni film “Čija je ovo pjesma?”. Kustoskinja Katarina Mitrović istakla je kako izložba pokazuje da postoji stalna tenzija između dva kulturna modela: s jedne strane to je tradicionalna kultura čije preživljavanje zavisi od nivoa integracije u novonastale nacionalne identitete; s druge strane uočava se jasna težnja ka progresu i modernizaciji i posljedičnoj afirmaciji građanskih i univerzalnih vrijednosti.
Projekat se realizuje pod pokroviteljstvom UNESCO-a a učestvuje čak dvanaest nacionalnih muzeja istorije, od toga jedanaest sa područja Balkana i jedan njemački. Kako organizatori ponosno ističu, ovo je prvi put da su ove institucije uspjele prevazići međusobne različite zvanične stavove tumačenja nacionalnih istorija i pružiti jednu sveobuhvatnu i zajedničku predstavu Balkana. Zbog toga ih vrijedi pomenuti poimence: Nacionalni istorijski muzej iz Albanije, Muzej Republike Srpske iz Bosne i Hercegovine, Nacionalni istorijski muzej Bugarske, Hrvatski povijesni muzej, Muzej Leventis Opštine Nikozija sa Kipra, Njemački istorijski muzej, Nacionalni istorijski muzej Grčke, Narodni muzej Crne Gore, Nacionalni istorijski muzej Rumunije, Muzej Istorije Srbije, Muzej Makedonije i Narodni muzej Slovenije.
Komplikovana istorija
Nacionalni istorijski muzej je mjesto produkcije i distribucije zvanične istorije neke zemlje i kao takav jedan od osnovnih elemenata ideološkog aparata svake nacionalne države. Zbog toga ne iznenađuje saznanje da je realizacija ove izložbe bila praćena zastojima i odlaganjima.
Ana Stolić, naučna saradnica i kustoskinja izložbe ispred Muzeja Istorije Srbije, otkrila nam je u toku jednog javnog nastupa pozadinu ovog mukotrpnog procesa. Prvi korak, kazala je, napravljen je u Solunu 2010. godine kada su se predstavnici različitih nacionalnih muzeja sastali da razgovaraju o elementima zajedničke prošlosti. Iduće godine sastanak je održan u Berlinu a bio je posvećen temi muzeološkog predstavljanja konfliktnog istorijskog naslijeđa. Konkretni pomaci učinjeni su iste godine u Torinu kada se došlo do dogovora o tematskim cjelinama i o vremenskom periodu koji bi bio tema izložbe, naime XIX ili “dugom vijeku”, kako ga naziva britanski istoričar Eric Hobsbawm. Međutim, bila su potrebna još dva sastanka, jedan u Ljubljani i drugi u Bukureštu 2012. godine da bi se napokon uobličio jedan zajednički pristup, koji neće biti fokusiran na zvanične nacionalne istorije pojedinačnih zemalja nego na ono što povezuje balkanske narode po pitanju društvenih običaja i kulturnih praksi.
Međusobnih sukobljavanja, koje Stolić naziva “pikanterijama”, između predstavnika pojedinih zemalja nije nedostajalo. Već u toku prvog sastanka povela se dosadna rasprava između Grčke i Makedonije po pitanju imena ove druge. Zatim su se Srbija i Bugarska upustile u otimanje oko etničke pripadnosti jednog narodnog heroja i raspravu o jeziku kojim je napisana Deklaracija nezavisnosti kratkotrajne Kruševske republike. Najveće sukobljavanje desilo se sa Turskom koja je insistirala na stavljanju većeg naglaska na otomansku zaostavštinu kod balkanskih zemalja. To je na predstavnike ostalih nacionalnih muzeja djelovalo iritirajuće i sukob koji je uslijedio doveo je do toga da se Turska u potpunosti povukla iz učešća u projektu. Na kraju, bitno je istaći i “povlačenje” Zemaljskog muzeja u Sarajevu koji je 2012. godine, usljed nedostatka sredstava, morao prestati sa radom. Da predstavlja Bosnu i Hercegovinu uključen je onda Muzej Republike Srpske, sa sjedištem u Banjoj Luci.
Kompromisi
Realizacija ove izložbe na više mjesta je viđena kao dostignuće istorijskih razmjera. Na otvaranju u Beogradu prisutni su zasipani bombastičnim izjavama, poput one zamjenice ministra kulture, Slavice Trifunović koja je izložbu nazvala događajem bez presedana ne samo u balkanskoj nego i u svjetskoj istoriji. Nešto umjerenija viđenja dale su kustoskinje Ana Stolić i Katarina Mitrović koje su, naglašavajući važnost ovog prvog pokušaja prevazilaženja nacionalnih ideologija, ipak otvoreno ukazale i na njegova ograničenja. Stolić je podvukla da je postavka rezultat kompromisa kao jednog od neophodnih uslova kad god se nađemo na klizavom terenu nacionalnih istoriografija. Mitrović postavku opisuje kao “najmanji zajednički nazivnik” koji predstavlja zemlje učesnice.
U ovom trenutku neko će se, s pravom, zapitati šta je to nagnalo nacionalne istorijske muzeje, inače nesklone otvorenom i kritičkom promišljanju svog rada, da se upuste u ovu vrstu saradnje. Vidljivo je da je značajnu ulogu u postizanju kompromisa imao UNESCO, pružajući podršku preko svoje Regionalne kancelarije za nauku i kulturu Evrope sa sjedištem u Veneciji. Potvrdila je to i Ana Stolić ističući kako je veliku ulogu u “pomirenju” različitih stavova pojedinačnih muzeja imao predstavnik UNESCO-a Anthony Krause, koji je čak revidirao pojedinačne opisne tekstove za izložbu, pripremljene od kustosa. U tom smislu ona je istakla kako je u odabiru sadržaja koji će biti izložen “evropska kulturna politika” poslužila kao normativna paradigma.
Ironičan zaključak i gorak je da kratka istorija izložbe “Imaginarni Balkan” reprodukuje, u određenom smislu, trenutno stanje u regiji, koje se može opisati kao skup konfliktnih istorijskih naracija, često obojenih nacionalističkom retorikom, za čije prevazilaženje je potreban izuzetan napor na saradnji i pomirenju do kog se, međutim, došlo najvećim dijelom uz posredovanje izvana, odnosno preko drugih evropskih i međunarodnih agencija.
Zato ovu izložbu ne možemo smatrati “pionirskom”. Ona bi to bila da je organizovana deset do petnaest godina ranije, kada je proces pomirenja i integrisanja regije Balkana u evropski sistem bio na samom početku. U trenutnom kontekstu njeno značenje je drugačije. Ona svjedoči o opstajanju strukturalnih prepreka koje onemogućavaju da državni ideološki aparati (kojima su istorijski muzeji noseći stubovi) budu ne samo nezavisni promoteri zajedničkih istorijskih naracija, nego i ravnopravni kritičari dominantnih kulturnih politika koje promovišu zapadnoevropske institucije. U tom smislu, pored toga što oslikava Balkan XIX vijeka ova izložba otkriva dosta i o onom današnjem.
