Branislav Nušić
Povodom stoljeća i pol od rođenja najvećeg komediografa srpske i južnoslovenskih literatura, godina 2014 u Srbiji je Nušićeva. Dan danas Nušićeva poruka je jasna: Ako me želite nalaziti, tražite me u mom djelu.
Povodom stoljeća i pol od rođenja najvećeg komediografa srpske i južnoslovenskih literatura, godina 2014 u Srbiji je Nušićeva. Na scenama teatara novonastalih državnih, kulturnih i jezičkih realnosti, od Ljubljane do Skoplja, komedije ovog autora niko ozbiljan ni danas ne doživljava kao isključivo srpske. U Italiji - Branislav Nušić je stigao samo do scena na slovenačkom jeziku. Daleke 1950. u Italiji je objavljen njegov humoristički roman “Opštinsko dete” (“Il bambino del comune”, Ed. S. De Carlo, Roma; preveo: R. Salomon). U Rusiji i Njemačkoj ovaj autor je prvi put preveden 1903.. Na ruskom, osamdesetih godina, objavljen je Nušić u tri toma. Ima prevoda i na engleskom, te na drugim jezicima.
Nušić, život i djelo
Na mjestu rodne kuće Branislava Nušića (1864-1938), na uglu beogradskih ulica Kralja Petra i Kneza Lazara, još od daleke 1890, nalazi se zgrada Narodne banke. Uvijek sklon humoru na vlastiti račun, pisac je tvrdio da se prostor sobe u kojoj je rođen pod imenom Alkibijad, dijete Ljubice i Đorđa Nuše, uglednog cincarskog trgovca žitom, podudara sa trezorom Banke. Bilo bi nezgodno građanstvu beogradskom i narodu srpskom, mislio je ostarjeli Nušić, da neka spomen-ploča njemu u čast bude uzidana među rešetkama trezora. Biografima, onim budućim, tada je poručio im takvim odricanjem biljega od mjestu svog rođenja zapravo čini uslugu. Tako ne bi mogli da dođu u iskušenje da tvrde kako je on, recimo, zapravo vanbračno dijete ondašnjeg guvernera Banke i portirove udovice. Koja je, da bi sakrila tu vezu, novorođenče sakrila u trezor! A to dijete je potom bilo uvedeno u bilans pod stavkom “primanja” i cijeli život provelo na dobrom monetarnom kursu. Što je bilo normalno – zar nije nađeno među zlatnim polugama?
Ova šala na vlastiti račun dublja je od smijeha koji izaziva. Nušićeva poruka je jasna: Ako me želite nalaziti, tražite me u mom djelu. Ipak, neće biti suvišno dati nekoliko napomena italijanskim čitaocima ovog podsjećanja na velikog pisca komedija i drama, romansijera i autora kratkih priča. Branislav Nušić (posrbio je svoje ime i prezime po vlastitoj želji u dvadesetoj godini svog života) po profesiji je bio pravnik. U Kraljevini Srbiji i, kasnije, u Kraljevini Jugoslaviji obavljao je dužnosti u konzulatima i ministarstvima, iste napuštao i bavio se novinarstvom. Tako i postaje popularan: u “Politici”, početkom 20. vijeka, počinje objavljivati humorističke priče pod psedunimom Ben-Akiba. Osnivač je teatra u Skoplju , u Novom Sadu, Beogradu i Sarajevu bio je upravnik narodnih pozorišta. Sa srpskom vojskom, početkom Velikog Rata, prešao je Albaniju. Dane oporavka proveo je u Italiji, Švajcarskoj i Francuskoj. U ratu je izgubio sina jedinca. U Beogradu se ustalio tek od 1927. Kad je umro, zgrada Narodnog pozorišta osvanula je sva uvijena u crna platna.
Nušićeva smrt bila je njegova posljednja šala – na svoj i na račun svojih savremenika. Nikad nije zaista otišao, a likovi, njegovi koliko naši, još uvijek nisu umrli.
Srećan rođendan, gospodine Nušiću
“Da je rođen, to svi znamo. A da je umro, u tu priču vjeruju samo nepismeni i ozbiljno neobrazovani ljudi”. To su riječi Dušana Kovačevića, najznačajnijeg pisca savremene srpske komedije. Na sceni beogradskog Zvezdara teatra, u aprilu ove godine, izvedena je njegova predstava “Rođendan gospodina Nušića”, posvećena 150.godišnjici komediografovog rođenja. (Glumci: Branislav Lečić, Dragan Petrović Pele, Tamara Dragičević, Petar Benčina, Ivan Zarić, Sandra Balaban, Milena Živadinović, Sanja Marković i Mia Kovačević.)
Kovačević smatra da je to samo sitan hommage dragocijenom piscu i čovjeku koji je jedan od najznačajnijih likova u proteklih 200 godina. Ali i jedan od “najčestitijih ljudi u Srbiji.”
Autor “Rođendana…” tvrdi da bi samo jedna televizijska serija u 20 epizoda mogla približiti značaj Nušićevog djela i života u kojem ima epizoda uporedivih sa onima iz antičkih tragedija. Naravno, približila bi i epohu – srpsku, jugoslovensku, balkansku i evropsku - u kojoj je proživio svoj ljudski vijek.
Jedno pošteno lice
Nad tom epohom, neizostavno, stoji Smijeh, Nušićev. Koji je, zaista, specifičan. I, na skali od “Narodnog poslanika”, kojeg je napisao kad je imao svega 19 godina, do nedovršene komedije “Vlast”, raznovrstan. Takav je i kod Nušića u prozi. Ponajviše je kratkim pričama, pisanim pod pseudinimom Ben-Akiba, izazvao oštru reakciju Jovana Skerlića, najuticajnijeg srpskog kritičara. Ali, tim istim pričama, pridobio je golemu popularnost. U njima je, kao i u romanima “Autobiografija” i “Opštinsko dete”, dao jednu široku fresku karaktera i provincijalizma društvene sredine svog doba.
U srpskoj komediografiji Nušić je imao samo jednog velikog prethodnika, Jovana Steriju Popovića (1806-1956), autora “Kir-Janje”, “Pokondirene tikve”, “Rodoljubaca”… Koji je, u svojoj čestitosti, vjerovao u poučni efekat teatra. Prvi istinski učitelj Branislava Nušića bio je Gogolj. U duhu “Revizora” on će napisati “Sumnjivo lice”, uz “Gospođu ministarku” jednu od svojih najizvođenijih komedija.
Duboko vjerujem da svako od nas kojima je ovaj komediograf ostao savremenik ima nekog “svog Nušića”. Moj B.N. - neka mi ne zamjeri ovaj živi pisac – jeste onaj iz “Pokojnika”, “Mister Dolara” i “Ožalošćene porodice” . To je Nušić iz jeseni svog života, koji je posve uozbiljio svoj Smijeh. A šta mu je drugo preostalo kad je, poput Pirandella, vratio u život jednog pokojnika? Njegov “pokojnik”, poštenjak inženjer Pavle Marić, postao je živo iskušenje lešinarima koji su se domogli svega što je imao: suprugu, kuću, preduzeće, naučne radove.
“Za onoga, tamo, ako pitate, reći će vam: to je jedan gospodin sa dobrim vezama; onaj treći je gospodin koji očekuje bogato nasledstvo, onaj četvrti je posleratni gospodin. Ima među njima i jedan gospodin za koga se šapuće da ima vrlo tamnu prošlost. Ali to je nepravda koja se čini tom gospodinu. Ako mu je sadašnjost potkrepljena dobrim prihodima, prošlost se uvek da zaboraviti (…) Sve je to bilo nekada, a sada su oni dobro situirani i svuda dobro primljeni i ugledni građani.” – kaže njegov Matković, u “Mister dolaru”. A Nušićev Agaton, čovjek bez svojstava iz “Ožalošćene porodice”, već odavno je među nama. Agaton na pozorišnoj sceni samo je izletnik koji je tamo stigao iz najstvarnije stvarnosti. U koju se, uvijek iznova, vraća.
Jedan pariski Nušić
U novembru prošle godine, na sceni Teatra 13, odigrana je premijera “Ožalošćene porodice”. Komad, pod naslovom “Les (Dés)Héritiers”, koji je zapravo neologizam i znači “naslednici koji su razbaštinjeni“, režirao je Ned Grujić. “Ovaj komad može da se igra u svim zemljama sveta i bez vremenskog ograničenja. Tako je bilo pre sto godina, a tako je i danas“, izjavio je Ned Grujić, koji u Francuskoj živi od svoje druge godine. Osnovao je u Parizu i svoju pozorišnu grupu, 1993.
Arnaud Danloux, kritičar lista „L’action francaise“ lakonski je označio Nušićev prvenac na francuskoj sceni: „Comédie serbe, comédie acerbe“. Istaknuo je i dinamiku predstave, igru svjetla i značaj mješovitosti glumačke ekipe (Annick Cisaruk, Antonia Malinova, Caroline Pascal, Charlotte Rondelez, Rosalie Symon, Jean Hache, Pascal Ivancic,, Philippe Ivancic, Sacha Petronijevic, Stéphane Russel, Jean Tom). Prema Danlouxu glumac Jean Hache ( Agaton) i bugarska glumica Antonija Malinova (Sarka), dali su poseban pečat ovoj predstavi. (Čini se da, kao i u Italiji, i u Francuskoj kritičari tzv. desničarskih listova često su pažljiviji u izboru kulturnih argumenata negoli oni iz tzv. ljevičarskih. Vjerovatno misle da ne poznaju baš sve stvari?)
Nakon ovog „iskoraka u Pariz“, vraćam se u Italiju da podsjetim na zapažanja profesorice Ljiljane Banjanin o Nušiću u Italiji, u njenoj studiji „L’Italia in alcuni periodici belgradesi (fine Ottocento-inizio Novecento)“. Rad je dostupan putem: italia.rastko.net/delo/13479.
Komedija tranzicije, beskrajne
Nušićeve komedije aktuelne su i kao komedije društava u tranziciji. (Moji prijatelji u Srbiji, Bosni, Hrvatskoj..., na sam spomen ovog termina odmahnu ruko. A jedan mi je rekao: „O čemu ti govoriš, čovječe? Znaš li ti da je ta kurva mlađa nego prije dvadeset godina!“ ) Koja je „krivac“ što vlada Srbije ove godine nije dala ni jedan dinar za petu „Nušićijadu“ festival u Ivanjici, gradiću pod planinom Golijom? Možda je tranzicija „krivac“ i što neki današnji Spasoje (aluzija na „spasioca“, prevodiva i kao tajkun), preduzeća poput „Ilirije“, pohlepnici za političkom vlašću, kradljivci diploma, skorojevići raznog kroja – sve su manje razlog za smijeh u živoj stvarnosti naše Ex na početku 21. stoljeća. Nažalost, nisu razlog za smijeh ni u Evropi naših dana. U kojoj Nušićevi Agaton i Spasoje ne govore isključivo srpskim jezikom. I tu Nušićevo djelo ostaje kao prst koji se smije jasno ukazujući na izvore zala i nepravdi.
