Pančevo, crna rupa Evrope

Industrijski centar u blizini Beograda Pančevo, već deset godina je najzageđeniji grad u jugoistočnoj Evropi. NATO bombardovanje 1999. dodatno je pogoršalo situaciju. Još uvijek postoje mnogobrojni problemi koje treba riješiti. Naš izvještaj

Pančevo, grad na samo 18 kilometara sjeveroistočno od Beograda. Otvaram prozor da provjetrim kola. Čekajući red od dva sata na petlji kod Beograda, auto se puni izduvnim gasovima. “Pančevo mrtav grad”, naslov je dokumentarnog filma italijanskog režisera Antonija Martina.

Sjećam se scena koje sam vidio na televiziji aprila 1999. kada je grad bio obavijen crnim oblakom dima od bombardovanja. Napadnut je bio industriski kompleks u južnom dijelu grada: rafinerija, petrolhemija i fabrika nitrogena. Prouzrokovane su ogromne štete po životnu sredinu i zdravlje ljudi, čije posljedice još nijesu do kraja poznate.

Rat protiv prirode

Pančevo je bio jedan od glavnih centara za proizvodnju u regiji. Njegova strateška pozicija između Dunava i Tamiša, pokraj željezničke pruge i u blizini jednog od najvažnijih puteva u Evropi diktirali su njegovu sudbinu.

U periodu između dva svjetska rata započela je faza teške industijalizacije: od fabrike koja je proizvodila stakla za gređevinske svrhe nastala je fabrika sijalica Nikola Tesla, kao i fabrika za proizvodnju lakih letjelica Utva. U periodu između ‘60 – ’70, rađa se industrija za proizvodnju plastike a nakon toga veliki kompleks takozvane Južne industriske zone u čiji sklop ulaze HIP – Petrolhemija, NIS Rafinerija i HIP Azotara.

Tako Pančevo, zajedno s Borom u Srbiji i Zenicom u Bosni i Hercegovini, postaje jedan od najzageđenijih gradova u Jugoslaviji, gdje je procenat mortaliteta počeo da raste srazmjerno zagađenosti. U periodu poslije Drugog svjetskog rata, kada je zemlja bila u fazi rekonstrukcije, prioritet je bio ekonomski razvoj i rad. Pod svaku cijenu i brzo.

Izvjesno poboljšanje uslova životne sredine desilo se 1992. Razlog nije bila modernizacija postrojenja, već embargo međunarodne zajednice, koji je zemlju doveo do ekonomske propasti. Tržište je bilo u potpunosti zaustavljeno zbog nedostatka sirovina a fabrike su drastično smanjile ili u potpunosti obustavile proizvodnju.

Dobro došli u Pančevo

Most na Tamišu želi ti dobrodošlicu. Ostavljam kola na parkingu punom rupa ispred oronulog, ali otvorenog hotelaTamiš. Ružna i oljuštena fasada iz perioda socrealizma ukazuje na nedostatak ulaganja u njeno održavanje. Pitam dva radnika koji sjede na parapetu i puše, gdje je turistički biro. Gledaju me začuđeno kao da hoće reći šta radiš ti ovdje u ovoj “crnoj rupi Evrope”. Tako je definisala Pančevo Borislava Kruška, njen gradonačelnik, na sastanku koji je 2004. organizovao Oservatorij.

Objašnjavam im da sam tu zbog zagađenosti grada, na šta će oni: “Zagađenosti? Pa šta, tako je. Moramo jesti!”. Ovi komentari me podsjećaju na željezaru Ilva u Tarantu: Inquinamento? Eh, è così. Dobbiamo pur mangiare.

U Turističkom birou listam jednu brošuru u kojoj piše: Pančevo, grad na sjeveroistoku Beograda, 124.000 stanovnika, od čega 77.000 živi u gradu a ostatak u ruralnom dijelu koji se prostire na teritoriji od oko 755 kvadratnih kilometara, od čega je 85 odsto obradivo zemljište. Nakon toga slijede informacije o crkvama, parkovima, okolnim selima i pokoja riječ o transformaciji grada u industriski centar.

Benzin na vatru

Na samo pet minuta od centra grada, u dužini od tri kilometra, šire se mamutske građevine Petrolhemije, Rafinerije i Azotare. S lijeve strane puta ostale su niske kuće seotskog tipa, dok se s desne uzdižu ogromne fabrike. “18. aprila 1999. bombardovali su sve tri fabrike na veoma sistematičan način”, kaže nam Nevena Simendić, glavni i odgovorni urednik TV Pančevo, koju smatraju pasdaranom lokalnih medija. “U roku od dva sata nastao je gusti oblak dima, koji je prekrio cijeli grad. Umjesto kiše, padale su čestice praha i crne tečnosti po kolima, ulicama, obrađenom zemljištu i rijekama … sve smo to narednih mjeseci pojeli i popili.”

Od kraja marta do početka juna fabrička postrojenja i hemijska skladišta pretrpjela su četrnaest NATO napada. U raportu Unep-a (United Nation Enviromental Progamme) iz 1999. procijenjene su posljedice konflikta po životnu sredinu: 2100 tona dihlor etilena, 250 tona amonijaka, 460 tona vinil–hlorid monomera, kao i hlora, sumporni i azotni oksidi. Više od osam tona žive završilo je u Tamišu koji se uliva u Dunav.

Glavna i odgovorna urednica uzbuđena je dok nam govori o opravdanjima Vlade, koja umjesto da riješi probleme iz korijena uklanja ih i prolongira već duži niz godina. “Govore nam da su tumori prouzrokovani stresom koji smo preživjeli posljednjih godina. Naravno da je stres važna stavka, naročito u situaciji socijalne i ekonomske krize koja traje već dvadeset godina, ali ne mogu poricati dokaze. Ovdje se umire mnogo više nego u bilo kom drugom dijelu naše zemlje, a već duži niz godina imamo podatke o zagađenosti zahvaljujući vama Italijanima.”

Ravena i Pančevo poznaju se od 1994. Karitas iz Ravene slao je pomoć stanovnicima Pančeva, koji su živjeli u veoma teškim uslovima. Odnosi su se učvrstili 2001. kada je gradonačelnica Pančeva Borislava Kruška na sastanku u Raveni izvijestila o zdravstvenim posljedicama rata, i tražila pomoć u pokušaju da smanji veće posljedice zagađenjenosti grada.

Godinu dana kasnije, zahvaljujući projektu promovisanom od Provincije Ravena, u Pančevu je otvoren prvi centar za nadzor kvaliteta vazduha. Po povratku u Italiju sekretar za zaštitu životne sredine Andrea Mengozi napisao je za Osservatorio dei Balcani e Caucaso: “Grade novo groblje, ono postojeće im nije dovoljno. U 2000. umrlo je 1.200 osoba, dvostruko više nego devedesete, prije NATO napada.”

Monitoring kvaliteta vazduha

Funkcioner Sekrtetarijata za zaštitu životne sredine Olga Šipovac i opštinski savjetnik za zaštitu životne sredine Vladimir Delja, primaju me u gradskoj vijećnici. Salon s terasom na devetom spratu dominira nad krovovima grada. Na zidu ogromno platno, rad srpskog slikara Vuka Vučkovića, koji je u sivo–crnom tonu naslikao grad: liči na scene iz filma The day after, gdje se vatra i oblaci dima prepliću s ruševinama.

“Za razliku od prije deset godina situacija se poboljšala, između ostalog zahvaljujući i udjelu Ravene”, kazao je Delja. To ne znači da su okolnosti u potpunosti promijenjene, dodaje Šipovac, iznoseći podatke o zdravstvenoj situaciji granđana. Ne postoji kontrola podataka po pravilima WHO (World Healt Organisation). U suštini, postoje dva osnovna problema: veoma je siromašna epidemiološka dokumentacija iz prošlosti a ne postoji ni adekvatna metodologija sakupljanja i analize zdravstvenih podataka na nacionalnom nivou. Drugim riječima, veoma je teško upoređivati podatke iz Pančeva sa situacijom drugih gradova, a samim tim i sa sigurnošću tvrditi vezu uzrok-posljedica između zagađenosti i bolesti.

Ne može se negirati evidentna situacija, nastavlja gradonačelnica Pančeva: “Broj građana oboljelih od kardiovaskularnih bolesti znatno je veći od nacionalnog prosjeka.” U 2009. opština je od Instituta za javno zdravstvo zatražila da napravi istraživanje na djeci i uspostavi vezu između uzroka – zagađenost i posljedice – bolesti. “Uočeno je da su bolesti kardiovaskularnog sistema, krvi i digestivnog trakta 149 odsto iznad nacionalnog prosjeka”, dodaje Šipovac. Podatke je prije godinu dana u Večernjim novostima objavila direktorka Instituta Ljiljana Lazić: “Svaki stanovnik boluje makar jednom godišnje od bolesti respiratornog trakta. Na prvom mjestu su bolesti disajnog aparata a slijede kardiovaskularne. I tumori su u porastu. Glavni uzrok smrti su kardiovalskularne bolesti i tumori.”

“Zagađenost vazduha je osnovni problem. U avgustu smo imali petnaest dana u kontinuitetu kada je granica zagađenosti prelazila dozvoljene mjere. Osjećao se jak zadah … ali se nije moglo tražiti od stanovništva da na temperaturi od 45 drži danonoćno zatvorene prozore“, govori nam Vladimir Delja.

Sistem za praćenje kvaliteta vazduha u Pančevu prvi je koji je realizovan u Srbiji. “Ugradnja sistema omogućila nam je da prepoznamo problem”, podvlači Delja. Mogućnost da se prate podaci u realnom vremenu na sajtu opštine mobilizovala je stanovništvo da se suprostavi nepokretnosti Vlade. “Sistem četiri centrale za monitoring, njegovo umrežavanje i sitne popravke urađene na centrali u kvartu Starčevo, realizovane su zahvaljujući programu SeeNet”, zaključuje Olga Šipovac.

Zbog pritiska EU pod upravom Agencije za zaštitu životne sredne, koja je u funkciji od 2010, Srbija konačno posjeduje nacionalnu mrežu za mjerenje kvaliteta vazduha. Vrijednosti (µg/m³, mikrogram na kubnom metru) detektovane su u cijeloj zemlji sa 39 centrala: u Pančevu su postavljene dvije, u kvartovima Sodar i Vojlovica. U izvještaju Agencije iz 2011, objavljenom 14. novembra prošle godine, Pančevo pripada trećoj kategoriji, što u prevodu znači najzagađeniji grad u Srbiji.

“Prva intervencija Italijana služila je da pokrene javno mjenje. Ako ništa drugo, političari se plaše eventualne reakcije stanovništva, koja može izbiti u Pančevu, iako problemi ostaju neriješeni”, kaže uvjereno Nevena Simendić s lokalne televizije.

Politika, životna sredina i privatizacija

Nakon puštanja u pogon sistema za kontrolu vazduha, objašnjava nam Olga Šipovac, učinjeni su dodatni pomaci: “U okviru opštine formiran je novi Sekretarijat u kojem i ja radim, koji je 2004. uspostavio strateški akcioni plan za zaštitu životne sredine. Danas, na primjer, postoji broj na koji građani mogu da telefoniraju i signaliziraju probleme informativnom centru koji je direktno povezan s mojom službom u Sekretarijatu. Naš je zadatak da u veoma kratkom roku intervenišemo na licu mjesta.

U toku 2005. definisan je protokol o saradnji između opštine, fabrika (Azotara, Petrolhemija i Rafinerija) i Ministarstva za prosvjetu i tehonolški razvoj (svojevremeno nije postojalo Ministarstvo za razvoj i zaštitu životne sredine). Predviđene su i urgentne inicijative u slučaju prekorčenja vrijednosnih granica”, dodao je Vladimir Delja. Ovaj proces predviđa i intervenciju službenika iz Republičkog inspektorata, jediniog zakonski ovlašćenog organa da uđe u industrijsku zonu zbog eventualne kontrole i zatraži ukidanje ili usporavanje proizvodnje.

“Fabrike bi trebalo da diverstifikuju aktivnosti shodno atmosferskoj situaciji, naročito u pojedinim mjesecima u godini”, dodaje Delja, što konkretno znači usporavanje proizvodnje u određenim periodima u toku dana. Nevena Semendić iz TV Pančevo je sarkastična: ”Prema našim izvorima, rizični vremnski uslovi traju u prosjeku osam do deset mjeseci godišnje. Fabrike nikada neće prihvatiti ovakve uslove!”

Uz ostalo, u gradu s tako velikim rizikom postoje samo dva inspektora. “Dešava se da nam građani signaliziraju određene anomalije na koje naši inspektori ne mogu odmah da intervenišu jer su zauzeti u nekoj drugoj zoni”, prigovara Vladimir Delja. “Ministar za zaštitu životne sredine u avgustu nam je obećao da će povećati njihov broj. Istovremeno, ministru je uručen apel da predoči program podrške fabrikama kako bi se implementirali akcioni planovi koji su već dogovoreni.”

Situacija nije jednostavna, objašnjava nam inženjer i sindikalista Zoran Obradović, portparol sindikata Nezavisnost u Petrolhemiji. “Bombardovanja su uništila 40 odsto naše fabrike. Država nam nije dala ni dinara a mi radnici - koji smo je izgradili i bili vlasnici – uspjeli smo da stavimo u pogon jednu od dvije oštećene strukture. Počeli smo da radimo s pola pogona, sa zastarjelim postrojenjima i velikim energetskim gubicima.” Petrohemija je tako akumulirala ogroman dug u iznosu od oko 80 miliona eura prema Srbija Gasu, Rafineriji NIS i Elektrodistribuciji.

Petrolhemija je sastavni dio Rafinerije NIS, čiji je većinski vlasnik ruski Gazprom Neft. Istovremeno s privatizacijom Rafinerije, napravljen je sporazum između Petrolhemije, Vlade Srbije i NIS-Gazprom Neft. Država je postala većinski vlasnik Petrolhemije i preuzela obavezu da vrati dio duga s obavezom ulaganja u strukturu, dok je Gazprom Neft preuzeo dugove Petrolhemije prema Rafineriji NIS i postao vlasnik sa 12 odsto od ukupne vrijednosti.

“Vlada Srbije, zajedno sa NIS – Gazprom Neft, preuzela je obavezu da ulaže u Petrolhemiju, ali se ništa nije promijenilo. Ove godine naših 1.800 radnika radilo je samo tri mjeseca puno radno vrijeme. Osatli period, njih 1.400 otišlo je pod prinudni stečaj”, nastavlja Obradović. NIS-Gazprom Neft je u 2012. smanjio aktivnosti zbog rekonstrukcije koja će omogućiti proizvodnju kvalitetne nafte Euro 5: “To je trebalo da se uradi, kako bi naši automobili manje zagađivali okolinu”, podvlači Obradović, “ali to nije dovoljno. Trebalo bi da postoji politička volja po pitanju pokretanja aktivnosti i rekonstrukcije, da bi se zagađenost znatnije smanjila i da bi postali konkurentniji. Imam osjećaj da im je cilj da nas dovedu do rasula a potom prodaju za bud zašto.”

Zemlja i voda

Još jedan od izvora zagađenosti Pančeva svakako je i deponija smeća, koja se nalazi u centru grada, uvučena između kuća i rijeke Tamiš. Mehaničar, koji popravlja automobile, živi i radi na pet metara od ograde: “ Radio sam u fabrici koju ste mi srušili vašim avionima. S mršavom otpremninom koju sam dobio, ovo je bilo jedino parče zamlje koje sam mogao da kupim.” U danima kada se ne može disati, zadovoljan je što u njegovoj radionici preovladava miris laka: “Ima dana kada mislim da sve ostavim i odem. Ali gdje? U Evropi nemaju potrebu ni za mladima a kamoli za ljudima mojih godina!”

Sa drugog sprata njegove kuće pogled se pruža na deponiju smeća pod otvorenim nebom: jata ptica hrle u potrazi za hranom, dok ljudi u potrazi za stvarima koje mogu preprodati vuku konje s prikolicom. “Živim ovdje već deset godina. Od tada pričaju da će je zatvoriti”, uzdiše mehaničar.

Deponija smeća koja je pod upravom opštinske JKP-Higijena veliki je problem, priznaje Vladimir Delja. “Izgrađen je novi pogon prema Dolovu po evropskim standardima, ali još nijesu riješeni problemi s vlasnicima zemlje kao i sa sertifikacijom sistema za odvajanje i reciklažu otpada.” Novinarka Simendić nam govori da je nova deponija sagrađena početkom 1990. “Objekat je otvaran dva puta ali niko ti ne zna reći iz kojih razloga još nije u funkciji.”

Osim vazduha, ni voda i zemlja nijesu u dobrom stanju. Na osnovu dokumenata o Strategiji razvoja Republike Srbije 2007 – 2012, rezultati pokazuju da je alarmantan kvalitet vode i da se situacija neprestano pogoršava. U opštinama Bor i Pančevo sedimentovani su toksični materijali u odvodnim kanalima industrijske zone. “Postoje veliki problemi bonifikacije terena u okolini Azotarinog kanala, velikog vještačkog kanala koji se uliva u Dunav. U njega se ulivaju sve otpadne materije iz fabrika južne industriske zone”, objašnjava nam Simendić. “ Problem je isplivao na površinu tokom bombardovanja a do danas se niko nije bavio bonifikom okolnog zemljišta, koje gleda k Dunavu.”

Evropska budućnost

U blizini bolnice, duž Bulevara Miloša Trebinjca sa drvećem i biciklističkom stazom, nalazi se Narodna bašta. Zovu je pluća Pančeva s obzirom na to da se nalazi između centra grada i industriske zone Vojlovica. Na ulaznim vratima okačena je tabla na kojoj piše: Rekonstrukcija realizovana zahvaljujući donaciji Provincije Ravena, Opštine Ćervia i Vodovoda Sardinije”. Zahvaljujući projektu Pangreen u okviru programa APQ Balcani, zelena površina se proširila za četiri i po hektara, park je rekonstruisan i zasađeno je 20.000 biljaka.

Elegantna gospođa s kapom od trske kupi mušmule s trave. “ Kupim ih ovdje jer su zdravije. Gore bi bilo da ih kupim na pijaci, gdje ih prebacaju iz ruke u ruku…”, opravdava se sa smiješkom. Svako veče dolazi da trči na pisti dužine 1.300 metara koja vijuga između drveća, klupa i igrališta za djecu. “Mnogo je lijepo sada. Ovaj park smo oduvijek voljeli. Ne možete zamisliti u kakvom je bio stanju. Potuno zapušten!”. Kada je otkrila da sam Italijan, tražila je da se u njeno ime zahvalim svima koji su omogućili ponovno oživljavanje parka. “Znate, ima dana kada te miris vazduha nagoni na povraćanje i ne diše ti se. Onda dođem ovdje i od same činjenice da sam među zelenilom i drvećem osjećam se bolje”.

Ekonomska kriza usporila je proizvodnju kao početkom devedesetih i samim tim samnjila zagađenost vazduha, zemlje, vode. Na portalu televizije B92 prošlog 24. septembra pisalo je: “ Vlada nije pogriješila kada je rekla da ekonomska kriza daje nove šanse Srbiji. Tako je, ali samo kada je u pitanju zdravlje ljudi u najzagađenijim gradovima u zemlji. Zahvaljujući padu proizvodnje, slika ambijenta se poboljšala, iako gradovi kao što su Bor, Pančevo i Obrenovac ostaju i dalje crne rupe.”

Ministarstvo za zaštitu životne sredine i prostornog planiranja napravilo je listu od 180 fabrika, koje će do 2015. morati da potpišu protokol koji ih obavezuje na sprovođenje evropske direktive 2003/105/EC, već prihvaćene na nacionalnom nivou. Među njima su i tri fabrike iz Pančeva: HIP – Petrolhemija, NIS Rafinerija i HIP Azotara. Pitanje je da li će im biti dovljne tri godine. ”Put k Evropskoj uniji može značiti pritisak na Vladu i natjerati firme da se prilagode evropskim standardima. Direktive moraju biti prihvaćene i modifikovane u skladu s lokalnom situacijom. U protivnom se rizikuje nemogućnost primjene pravila”, kaže s ubjeđenjem Obradović.

Da se poslužimo metaforom, rizik je da oni koji nemaju snagu da kupe lopatu i pokupe prašinu zatvoriće, ili će je sakriti pod tepih.