(© S-F/Shutterstock)
O životu i djelu Ženi Lebl (1927 – 2009), beogradske Jevrejke, zatočenice nacističkih logora i Golog otoka – zapis našeg saradnika Božidara Stanišića povodom Dan sjećanja
Nakon julskog ustanka protiv Nijemaca, počelo je masovno hapšenje jevrejskih muškaraca u Beogradu. Do početka jeseni većina je otpremljena u koncentracioni logor Topovske šupe, na gradskoj periferiji. Do novembra, pod izgovorom da su Jevreji učestvovali u pokretu otpora, Nijemci su vršili masovna strijeljanja, a u decembru 1941. sve jevrejske žene i djeca u Beogradu su bili odvedeni u koncentracioni logor Sajmište. Od marta do maja 1942. beogradskim ulicama je kružila zloglasna dušegupka, gasni kamion dopremljen iz Berlina, u kojem su smrt našla sva jevrejska djeca i žene iz Sajmišta. Dr. Harald Turner, šef njemačke vojne uprave u okupiranoj Srbiji, u avgustu 1942. poslao je kratak izvještaj u Berlin: „Srbija je jedina zemlja u Evropi u kojoj je jevrejski problem riješen“. Procijenjeno je da su Nemci ubili oko 90% beogradskih Jevreja.
U Srbiji je 1941. živjelo 12000 Jevreja, rat i logore preživjelo je oko 2300. Među preživjelima je bila i Ženi Lebl.
Kratka hronika sretnog djetinjstva
Ženi Lebl* je rođena 1927. u Aleksincu. Od 1933. porodica Lebl živi u Beogradu, osjeća se integriranom u tadašnje građansko društvo. (To je bila tipična iluzija i Sefarada i Aškenaza u Kraljevini Jugoslaviji, u kojoj se tih godina, pod uticajem Hitlerovog dolaska na vlast u Njemačkoj, rasplamsava antisemitizam.) Ljetne raspuste Ženi provodi u jednom selu kod Čačka - njen otac Leon, inženjer, bio je upravnik tamošnjeg rudnika magnezita. O svom djetinjstvu ona će, u jednoj od svojih autobiografskih proza, živopisno opisati pitome predjele Šumadije, svoje oduševljenje florom i faunom tog kraja i druženjem sa ocem. Nakon osnovne škole, upisala se u Prvu žensku realnu gimnaziju u Beogradu. Mislila je da se ni po čemu ne razlikuje od drugih gimnazijalki. Njena najbolja drugarica je Srpkinja, Doli. U školskoj 1940/41. Ženi se upisala u četvrti razred niže gimnazije… To je bio, da se oslonim na Andrićevu misao, kraj hronike njenih sretnih prijeratnih vremena.
Numerus clausus, susret sa Istorijom i jednim suncokretom
Samo mjesec dana po njenom upisu u četvrti razred, u Kraljevini Jugoslaviji izlazi Numerus clausus, prvi od važnijih zakona za Jevreje. „Nisam ni slutila da te dve reči seju u našoj porodici ogorčenje, užas, gotovo slom živaca“, tim riječima je opisala nevjericu i zebnju koja se uselila u duše njenih roditelja i brata Saše, koji se upravo te godine upisao na prvu godinu univerzitetskih studija. I sama je osjetila tu ogromnu promjenu, otud nije slučajan naslov njene autobiografske knjige Odjednom drukčija, odjednom druga (Beograd, 2008). Osjetivši potrebu za pobunom i otporom, Ženi pristupa Savezu komunističke omladine (SKOJ) i postaje najmlađa skojevka. Stiže burno i zlo proljeće 1941. Njen otac je mobilisan; slijede njemačko bombardovanje Beograda, navikavanje na život u razorenom gradu i prizore ruševina i spaljenih zgrada, dramatičan doživljaj mjera protiv Jevreja. Njen brat Saša radi na raščišćavanju ruševina, njena majka Ana smišlja načine za snalaženje u životu u kojem su obilježeni kao Jevreji. U okupirane evropske zemlje nacisti su jednostavno “izvezli” oko 400 zabrana Jevrejima u Trećem Rajhu, počev od ograničenje kretanja i zabrana svih poslovnih aktivnosti, do prava na školovanje i bilo kakvog kontakta sa ostalim stanovnicima. Ženi, kao i hiljadama njenih sunarodnika, zauvijek su se usjekli u pamćenje žuta traka i žuta Davidova zvijezda.
Suncokret, tako je djevojčica Ženi označila tu žutu zvijezdu. Kojom se, u mračnim vremenima, i zvanično postaje drukčiji i drugi. Odjednom. Suncokret je dobila na “poklon” od Nijemaca kad je napunila četrnaest godina. “Najednom sam shvatila da ne pripadam svojoj okolini…”
Miris Jevreja, prošlost koja ne prolazi, probuđena nadanja
Susret sa Istorijom, sa suncokretom na grudima, Ženi doživljava sa nevjericom prema vlastitim očima kojim vidi taoce svakodnevno vješane na Terazijama, pored kojih ljudi prolaze kao da ih nema, sjede u kafanama, odlaze u kupovinu. Život pod okupacijom i kvinsliškom upravom Milana Nedića je težak i sve teži svima, a za Jevreje postaje sve gori. Ana Lebl je uspjela nabaviti falsifikovane dokumente za svog Sašu i poslati ga na područje pod italijanskom okupacijom, tako je izbjegao odlazak u logor. O ocu, koji je nakon aprilskog rata odveden u Njemačku, nemaju vijesti. U decembru 1941. pukim slučajem Ženi je izbjegla deportaciju na Sajmište, potom odlazi u Niš. Tamo živi u kući Jelene Glavaški, svoje bivše vaspitačice. Četrnaestogodišnja Ženi, pod imenom Jovanka Lazić, uključuje se u ilegalni pokret, zajedno sa Jelenom radi u ilegalnoj štampariji, dijele letke, skriva progonjene pripadnike pokreta otpora. U proljeće 1942. saznaje da u Beogradu nema više Jevreja i da su njena majka i baka završile u onom kamionu smrti (koji je u romanu Gec i Majer maestralno oživio David Albahari). U februaru 1943. Ženi je, prema dojavi, uhapšena, mučena u bugarskom zatvoru u Nišu, zatim otpremljena radni logor u Mariboru, kasnije u Berlin. Bezobrazna Srpkinja, taj nadimak je dobila zbog svog dugog jezika, ipak je zadovoljna jer nije otkriven njen identitet. Radi za fabričkim strojevima, ali njen buntovni duh ju je doveo u gestapovski zatvor. Jednom prilikom je čula kako se jedan od čuvara hvali da je u stanju da “na kilometre oseti miris Jevreja”, ali “ekspert za Jevreje s tako razvijenim i osetljivim njuhom, baš on i ne sanja da je ovde, ni metar od njega, Jevrejka!”
Na Hitlerov rođendan, 20. aprila 1945. godine, Ženi i njenih trinaest drugarica iz zatvora osuđene su na smrt. Rusi su nadomak Berlina. Na stratištu – čudo! “Slobodne ste!”, najljepše su riječi koje je dotad čula na njemačkom. Nakon dugog i zamornog putovanja, stigla je u Beograd. Za sva vremena je zapamtila 1. jun 1945: “Osetila sam da prošlost nije prošla. Dan početka mog novog života pretvorio se u najgori poraz, u crni dan očaja, beznađa…“. Ipak, upisuje se u gimnaziju, pokušava da probudi nadanja u sebi. Koja se obistinjuju – iz Njemačke će se vratiti njen otac, a za osamnaesti rođendana dobija poklon – vijest da je živ njen brat Saša. (U pravu je Dušan Mihalek, muzikolog i publicista, koji se iz Beograda odselio u Izrael prije tridesetak godina, kad tvrdi da je roman život svakog preživjelog Jevreja). Ženi počinje vjerovati u novo društvo i komunizam. Duboko vjeruje da je „vreme logora, mučenja i ubistava daleka prošlost”, upisuje se na Pravni fakulteta u Beogradu, primljena je za saradnika prestižnog lista Politika. „Ja nisam htela da budem deo jevrejske zajednice, želela sam da budem Jugoslovenka“, tako je označila taj period.
Ljubičica bela, Goli otok, susret sa Kišom
Novo vrijeme, nova sredina. Ženi je entuzijasta – njeni prilozi u Politici su cijenjeni. Ali, njen jezik, njen smisao za humor ne štedi ni nove svetinje. Od jednog druga iz redakcije čula je šalu: “Jugoslavija je dobila prvu nagradu na međunarodnoj izložbi cveća, jer je odgajila ljubičicu belu od sto kila“. Ljubičica bela – Tito iz popularne narodne pjesme u kojoj ga voli “omladina cela”. Kad je tu šalu prepričala drugima, uhapšena je. Provela je dvije i po godine u zatvorima Glavnjača i Zabela, zatim u logorima Ramski rit, Sveti Grgur i Goli otok. Imala je dvadeset tri godine kad je, kao “drugarica Banda”, osjetila težinu prinudnog rada u kamenolomima i “okove sunca i kamena”. Taj period od aprila 1949. do oktobra 1951. opisaće u Ljubičici beloj (1990),knjizi sjećanja na bol, poniženja i beznađe.
Konačno, na slobodi. Kad ju je vidio njen brat Saša, rekao je da izgleda kao povratnici iz Aušvica. U njenoj beogradskoj okolini – ni truna razumijevanja za povratnicu sa Golog. Ima ga samo u uskom krugu svoje porodice. Jedini izlaz - iseljenje u Izrael. Uz mnogo komplikacija, dobila je pasoš. U Haifu je stigla preko Italije. U Izraelu – muka sa novom sredinom, novim jezikom. Ipak, kvalifikovala se za radiologa, savladala hebrejski. U sebi sve jače osjeća poziv borca protiv zaborava, posvećuje se istraživanju prošlosti Jevreja u Srbiji i njihovom stradanju u Jugoslaviji u periodu holokoasuta.
Prvi susret sa Danilom Kišom, u proljeće 1986, u Jerusalimu. Tokom njihovog razgovora pojavila se Eva Nahir Panić, bivša zatočenica Golog otoka. Evino pripovijedanje o Golom Kiš, pisac koji smatra da su XX stoljeće obilježili logori, sluša potresen činjenicama i tek tada saznaje da je i Ženi bila na tom strašnom mjestu. Pisca dotad nije znao da je ne samo na Sv. Grguru već i na Golom bio ženski logor, i smatra da to mora biti dokumentarno filmsko svjedočanstvo. Serijal Goli život, u režiji Aleksandra Mandića, koji je u periodu 12-15. februar 1990, u četiri epizode, vidjela cijela Jugoslavija, objelodanio je tu činjenicu. Kiš, koji je podsticao Ženi da od sinopsisa napravi knjigu, nije doživio da vidi ni serijal ni plod svoje inicijative. Knjiga Ljubičica bela u Izraelu je dobila epitet bestselera, a u Srbiji se, te iste 1990, objavljuju i plodovi njenih studija, među kojim nalazimo: Jevrejske knjige štampane u Beogradu 1837 - 1905, Dnevnik jedne Judite, Jevreji u Pirotu, Plima i slom. Istraživačkim radom Ženi Lebl se bavila do posljednjeg trenutka svog života. Do „konačnog rešenja” – Jevreji u Beogradu (2001) i Do „konačnog rešenja” – Jevreji u Srbiji (2002) su dvije kapitalne studije o istoriji jevreja u Srbiji i Beogradu. Napisala je i knjigu Hadži Amin i Berlin (2003), kojom je demaskirala lik kontroverznog jerusalimskog muftije i njegov antisemitizam.
PS
Antisemitizam danas, širom ex Jugoslavije, Evrope i svijeta? Možda su od njegovih otvorenih manifestacija “zanimljivije” one puzeće? Nedavno sam pročitao na jednom srbijanskom internet-forumu (koji ima svoju “braću” širom ex Jugo): “Najodvratniji nadimak koji su mi dali je Jevrejka, a dobila sam ga zbog zvezde (hexagrama) koji sam nosila oko vrata... Hvala Bogu to nije trajalo dugo, bar ja tako mislim...”
*Tekst ovog prigodnog članka, u kojem sam se zbog obilja materijala služio telegrafskim stilom, nastao je na osnovu radova Violete L. Ivković, istoričarke iz Novog Sada, te uspomena članova porodice i prijatelja Ženi Lebl: Dušana Mihaleka, Ane Lebl i Dine Katan Ben Zion.
