Zuko Džumhur i Ivo Andrić
29. novembra 1989, u svom rodnom Konjicu, sahranjen je Zuko Džumhur (1921-1989), putopisac, slikar, karikaturist, pozorišni i filmski scenograf i kostimograf
Džumhur, život – knjiga u službi čovjeka: Evo, slušam iznova video zapis u kojem režiser Mirza Idrizović (1939-1997) govori o prijatelju i saradniku Zuki Džumhuru. Režiser filma “Miris dunja” i Zukinih televizijskih “Hodoljublja” na početku veli da je ovaj svestrani umjetnik rođen u Konjicu, osnovnu školu pohađao u Beogradu, gimnaziju u Sarajevu, pravo i slikarstvo u Beogradu. Čitam, iznova, i razna sjećanja o Zuki. Jedne - iz pera njemu bliskih ljudi, prijatelja. Druge – iz pera onih brojnijih, koji to misle da su to bili. Ima, kod nekih, i pitanja i vajkanja zašto je ovaj svestrani umjetnik ostao skoro nepoznat u Evropi. Koja zna za njegova dva potpisa: scenografije “Mirisa dunja” (kandidat jugoslavenske kinematografije za “Oskara” 1982) i one čuvene karikature (1950) u kojoj Staljin sa fotografije na zidu diktira “Kapital” Karlu Marksu. Ali, u biografiji Zuke Džumhura, autora desetak knjiga putopisa, 10.000 karikatura, 35 pozorišnih scenografija, postoji i jedan naročit detalj. Riječ je o predgovoru “Nekrologu jednoj čaršiji” (1958), njegovoj prvoj knjizi. Koju otvara zapis o Počitelju, gradu na Neretvi, a zatvara putopis o Antiohiji, caru Konstantinu i zvijezdama nad pustinjom.
Autor predgovora je Ivo Andrić.
Mislili su neki da je razlog tom, jedinom predgovoru koji je veliki pisac napisao za jednu knjigu bilo prijateljstvo sa Zukinim ocem Abduselamom, muftijom vojske Kraljevine Jugoslavije u Beogradu. Andrićeve refleksije o “Nekrologu jednoj čaršiji” i danas lako razbijaju svaku sumnju takve vrste. “A sada je vreme da se kaže ono što je glavno: sva je ova knjiga u službi čoveka, bilo da ga prikazuje u složenim prilikama sadašnjice bilo u prošlosti, i zato – bliska ljudima. Ona razvija pred našim pogledom brz ali širok film utisaka i zapažanja o ljudima, ljudskim odnosima i naravima. Njen pisac nije prosto čovek koji je video ono što mi nismo imali prilike da vidimo i koji to proživljava i opisuje kao samoživo lično preimućstvo. On je od pravih putnika-putopisaca, i to od onih što putujući i beležeći, ne zaboravljaju ko su i kuda im se valja vratiti.”
Zuko, dijete jedne raskrsnice:
Sve njegove putopise prate crteži, crteže prate kratki zapisi ili citati. Napisani su, često, i latinicom i ćirilicom. Kao što je, posve ozbiljno, ostavljao vlastiti potpis: ime jednim, prezime drugim alfabetom. Na početku Zukinog književnog puta vidimo putopisca koji bi, čini se, rado obgrlio sve četiri strane svijeta – od Osla do Fesa, od Londona do Samarkanda. “Pojavio bi se iznenada, nasmijan, u svojim farmerkama i ogrnut šethland džemperom, sa kratko podšišanom bradom, pa se svima činilo kao da im je stari poznanik ili dajdža ili amidža. A onda bi nestajao u neki samo njemu znani svijet (…) Samo sam jedno shvatio: da se u tom duhovnom i božanski darovitom mudracu sretno susreo istok, zapad sjever i jug: Afrika, Azija i Evropa," zapisao je Mirza Idrizović o Zuki, djetetu Dorćola. (Ime ove stare beogradska četvrti potiče od turskih riječi dort – četiri, i jol – put, koja je u davnini bila karavanska raskrsnica.)
Zuko, s godinama koje odmiču, sve više je na Istoku. U potrazi za smislom i znakovima Istoka on se kreće od Sarajeva i Baščaršije i beogradskog Dorćola, do Granade, Istambula, Širaza, Kabula… Kad god čitam sijaset današnjih poluistina i površnih zaključaka o islamu i Istoku, posebno o Avganistanu i Kabulu- sjetim se njegovih zapisa iz “Pisama iz Azije”. “Zašto se sekiraš, hombre?” Tako bi me upitao?
Džumhur –Andrić: Bio je jedan od rijetkih Andrićevih prijatelja. S njim se družio u dugim šetnjama Kalemegdanom. U svojim zapisima o Španiji Zuko veli da mu sve što piše o toj zemlji liči na nekakvo mucanje u odnosu na Andrićevo duboko poznavanje španskog naroda, njegove istorije, umjetnosti i običaja. Viđali su se i u Herceg-Novom, gdje je nobelovac provodio jedan dio godine. Nakon Andrićeve smrti, gradske vlasti su ponudile Zuki da živi u kući velikog pisca. Tu ponudu Zuko je odmah odbio: „Ko sam ja da živim u Andrićevoj kući?”
Sjetio sam se i Zuke ove jeseni na izmaku, u Višegradu. Emir Kusturica je tamo sagradio Andrić-Grad. Prošao sam tim gradom: kino, kafane, trgovine, restorani. Biće, kažu, uskoro i hotel završen. Tu je i crkva, a nasred trga – Njegoše spomenik. Kažu da je sve u gradu živnulo otkad postoji taj grad. Ali, od Andrića ni traga nisam vidio ni osjetio. Ne znam koji đavo ili svetac mi je donio Zukin glas, polupromukao od ljutih duhana a mekan. “Što, bolan, Emire, ovom gradu-ne-gradu dade Ivino ime? Meni se čini da nisi sve njegove knjige pročitao kako Svevišnji traži da se knjige čitaju, do dna. Nije valjda da su ti neznani njegova skromnost i spremnost na odricanja od zemnih stvari? Njega su, bolan, Emire, i na onu spomen-kuću u rodnom Travniku jedva primolili na pristanak. A ti ga, mrtvog, natjerao da pristane na ovo “čudo” od grada! Nije on bio ni od trgovine, ni od krčme, ni od crkava, bogami. Jedino što je istinito u ovom jesenjem danu, to je ovaj bronzani Andrić, na ulazu. Nije to Ivo koji licem dočekuje posjetioce, već Ivo koji je tom gradu okrenuo leđa. Kad živi odlučuju šta je pravo i dobro, mrtvi ćute ali leđa, vidim, mogu da okrenu. Što, bolan, Emire, ne dade neko drugo ime ovoj građevini?”
“Moj Džumhur”: On je od putopisaca koji se sa lakoćom uvuče u mentalne pore čitaoca koji ne kupuje trenutno najprodavanije knjige. “Čitaš njegove zapise o zemljama, gradovima i ljudima pa lakše razumiješ starog Gogolja - da se do jednostavnosti ne spuštamo već uzdižemo”, tvrdi jedan moj prijatelj. I da su Zukine knjige penicilin protiv jedne od bolesti naše epohe. Ime joj je – banalnost. Na svojim putovanjima, u vjeri da je riječ korak a oči da su i prozori duha, Zuko je tragao i za samim sobom. I nalazio sebe ponajviše u tajni prolaznosti svega i sumnji da je nešto uistinu saznao. “Ipak, u krajnjoj liniji, na mene, na filozofiju mog života najviše je uticala poezija Miloša Crnjanskog. Recimo, njegov stih koji sam upamtio negdje kad sam bio četvrti razred gimnazije, a koji kaže: “Tišina će stići kad sve ovo svene, i mene, i mene…” Ja sam vjerovatno u toj ranoj mladosti (…) shvatio da je osnovna karakteristika ljudskog života – prolaznost. I da sve zavisi od toga da se ljudi dijele, vjerovatno, na one koji shvataju suštinu prolaznosti i one koji to ne shvataju. Mnogi bi bili mnogo humaniji i sretniji kad bi to znali. Ali, takvi vjeruju u neprolaznost. Nažalost, nije ko imao da ih nauči tome…” rekao je Zuko u jednom od posljednjih intervjua.
P.S: Evo nešto drugo, veselije, za kraj ovih ubogih redaka o umjetniku čija sahrana se podudarila sa jednom istorijskom činjenicom: Sve federalne jedinice bivše Jugoslavije 29. novembra 1989. posljednji put su zajednički proslavile Dan Republike. U svojim televizijskim “Hodoljubljima” Zuko je sjajno predstavljao svoja tabananja po svijetu sedamdesetih godina. Ali ovom mediju nikad potpuno nije vjerovao. O tome govori i poruka jedne razglednice, adresovane: Olgica Džumhur, Vasina 14, Beograd. “Draga Olgice, dok ti glumiš damu kod kuće, ja izigravam majmuna pred TV kamerama…” Olgica? Bila je majmunče koje Zuko bješe donio sa putovanja u jednu azijsku zemlju.
