Skupljači perja
Zapis našeg saradnika Božidara Stanišića povodom 95 godina rođenja i 30 godina od smrti Aleksandra Saše Petrovića (Pariz, 1929 – Pariz, 1994), evropskog, jugoslavenskog i srpskog filmskog reditelja
Slučaj je, ako ironično prekrstimo Rezoluciju Informbiroa i politički razdor Jugoslavije i SSSR-a u ljeto 1948, uzrokovao povratak devetnaestogodišnjeg Aleksandra Saše Petrovića iz Praga u Beograd. Kao i stotine jugoslavenskih studenata upisanih na univerzitete u zemljama Istočnog bloka, Petrović se, nakon samo jedne godine studija na čuvenoj Filmskoj akademiji u Pragu, vratio u svoj kraj.
Ali, jedan od najvećih reditelja svjetske kinematografije diplomirao je i doktorirao svojim filmovima. (Među sto srpskih filmova, koji su 2016. godine proglašeni za nacionalno dobro, uvršteno je čak sedam Petrovićevih, a nema značajnih opštih i filmskih enciklopedija u svijetu u kojim o njemu i nagradama za njegove filmove nema dugih natuknica).
Stvarno je diplomirao na studiju Istorije umjetnosti u Beogradu, 1955. Međutim, njegova prava ljubav ostao je film. U periodu beogradskih studija intenzivno čita i piše o filmu. Osamdesetih godina, u jednom intervjuu, svoje eseje će nazvati nesnimljenim filmovima.
Početkom sedamdesetih godina, Saša Petrović, tada profesor beogradske Akademije za pozorište, fobio je otkaz zbog odlične ocjene diplomskom radu svog studenta Lazara Stojanovića, za politički inkriminisan film Plastični Isus. Udaljen je sa fakulteta čovjek i umjetnik koji je film stavljao iznad politike i dnevnih političkih potreba.
Jugoslaviju je napustio 1973, nakon zabrane svog filma Majstor i Margarita (u jugoslovensko-italijanskoj produkciji). Partijski establišment je u filmskoj postavci Bulgakovljeve kritike staljinizma vidio i rediteljevu kritiku jugoslavenskog socijalizma. Petrović je zabranu doživio kao monstruozni čin kojim se apsurdno zabranjuje film o monstruoznosti svijeta nesloboda. Kasnije, sva rediteljeva nastojanja da nađe pravni akt zabrane bila su uzaludna. Film se ipak prikazivao u svijetu – italijanski producent ga je normalno prodavao u zemljama zainteresovanim za to djelo. Ipak, najveći razlog za odlazak iz Jugoslavije u Francusku bila je bolest njegovog sina Dragana. (Petrović je rođen u Parizu, 1929, ali su se nakon njegovog rođenja roditelji vratili u Kraljevinu Jugoslaviju.)
Petrović, reditelj u emigraciji? U Jugoslaviji je već bio ostvario najveći dio svog filmskog djela, kako igranih tako i dokumentarnih filmova. Njegov dokumentarni film Let nad Močvarom (1956), iz početne faze, zapažen je u Kanu. Petrovićev filmski moto “delima pokretati stvari” je u esenciji njegovih kratkih dokumentaraca Zapisnik (1964) i Sabori (1965). Kao istoričar umjetnosti dao je svoj omaž slikarima Petru Dobroviću i Savi Šumanoviću.
Kad se u kinima pojavio Petrovićev prvi igrani film Dvoje (1961) i publika i kritika imali su svojih pro i contro, što se ponovilo i nakon filma Dani, dvije godine kasnije: neobičnost ovih filmova je plijenila i, istovremeno, odbijala filmsku publiku. Mladi Petrović je autoironičan: u Danima, u dijalogu Nine (Olga Vujadinović) i Dragana (Ljubiša Samardžić), dok prolaze kraj jednog bioskopa i plakata za film Dvoje, možemo čuti da je taj film “limunada”. Koliko su oba filma moderna i danas, lako ćete se uvjeriti ako znate jednu od četiri varijante nekad jedinstvenog jezika: kao i skoro sve Petrovićeve filmove možete naći putem Jutjuba.
Potom – Tri (1965). Po mnogima prvo remek-djelo Saše Petrovića, nominovano za Oskara u konkurenciji stranih filmova 1966, nastalo je po motivima zbirke priča Paprat i vatra Antonija Isakovića. Kao i ova proza, tako je i film odstupao od klasičnog viđenja rata na tlu Jugoslavije. Tri priče u ovom filmu koji, kao i prethodna dva, impresionira i zbog sjajne fotografije, dešavaju se na početku, tokom i na kraju rata, koji je tamo bio i građanski. Glavni lik (tumači ga Bata Živojinović) na početku filma zgrožen je ubistvom jednog čovjeka, a na kraju – prošavši kroz ratni vrtlog u kojem je svijet podijeljen na gonitelje i gonjene – i sam pristaje na pravilo “mi ili oni”, dakle protivnici. Film je u implicitnoj korespondenciji sa idejama literarnih djela F.M. Dostojevskog. Muzički lajtmotiv filma Tri je romska pjesma Ɖelem, đelem [1], koja će svojevrsno obilježiti Petrovićev sljedeći film.
Sakupljači perja (1967), u Italiji naslovljen Ho incontrato anche zingari felici, Grand prix spécial u Kanu, proslavio je Petrovića diljem svijeta. U Jugoslaviji je bio najgledaniji film. Sjećam se te daleke godine: davane su vanredne predstave i u mom rodnom gradiću, tapkaroši su radili punom parom. Kad su vidjeli film, moji roditelji su kategorično rekli da film nije za mene. Imao sam tada jedanaest godina, a prvi put sam ga gledao kao gimnazijalac. Jeste, imali su pravo, nije to ni danas film za djecu. Ali jeste za sve rjeđu filmsku publiku koja od filma očekuje Film.
Ovaj Petrovićev film o Romima (koji je metafora slobode kao organske dimenzije našeg bića) sniman je u okolini Sombora i Apatina, ponajviše u stvarnom ambijentu romskih naselja. Rediteljeva filmska filozofija u izboru uloga važila je i za naturščike, parafraziram: ili si glumac ili nisi, ne zanima me diploma nikakve akademije. Romi su, u ulogama samih sebe, dali neprocjenjiv doprinos autentičnosti ovog filma.
Filmska priča o Belom Bori (Bekim Fehmiu) i Mirti (Bata Živojinović), suparnicima na tržištu guščijeg perja, Petroviću je potvrdila značajno mjesto u političkom “katalogu” reditelja takozvanog crnog talasa. Film je originalan i po jeziku – romskom. Bila je to Petrovićeva neopoziva želja: u filmu o Romima moralo se govoriti njihovim jezikom. Niko prije Petrovića u Evropi i svijetu nije ostvario film na romskom jeziku.
Ɖelem, đelem u Sakupljačima perja pjeva glumica Olivera Vučo (Olivera Katarina). Svojom vokalnom interpretacijom doprinijela je slavi ove besmrtne pjesme, takođe svojoj muzičkoj karijeri [2]. U filmu Biće skoro propast svijeta (1968), u Italiji prikazivan pod naslovom Piove sul mio villaggio, u kojem glavnu žensku ulogu igra Ani Žirardo, čini se da romski pjevači i muzičari imaju ulogu hora iz antičkih tragedija.
Nakon Majstora i Margarite Petrović je ostvario samo dva filma: Grupni portret s damom (1977) i Seobe (1989, u dva dijela). “Samo dva”, ali oba remek-djela.
Prvi, u međunarodnoj koprodukciji – prema romanu Hajnriha Bela (Nobelova nagrada 1972), drugi – prema Seobama Miloša Crnjanskog, jednog od nesuđenih nobelovaca iz periferijskih evropskih književnosti. Bel je Grupni portret s damom objavio godinu prije Nagrade, a ambiciozni i literarno ubjedljivi roman slavnog pisca u kojem je dao svoj pogled na njemačku istoriju od Prvog svjetskog rata do šezdesetih godina Petrović je ostvario filmom koji je, nažalost, više nego aktuelan i u turbolentnoj trećoj deceniji 21. vijeka. Ulogu Leni tumači maestralna Romi Šnajder.
Daleke 1957, kad je Crnjanski još uvijek bio emigrant u Londonu, mladi Saša Petrović se obratio piscu za autorizaciju snimanja Seoba. Konačno ju je dobio nakon povratka Crnjanskog u Jugoslaviju. Naizgled nemogućem filmskom poduhvatu “prenosa” romana u film Petrović je dao poetsku esenciju i formu filmske sage o Isakovićima, koja i danas djeluje svevremenski. Aktuelan je i zbog dekonstrukcije dva srpska mita: rusofilskog i evrofilskog. Čini se da je poruka Saše Petrovića bitna i kao eksplicitna poruka svim malim narodima, da ne budu razroki, da traže svoj put bez velikih i moćnih, što dalje od njihovih egoističnih političkih sfera.
Film je posvetio sinu Draganu, koji nije dočekao kraj snimanja. “Najveću životnu energiju uložio sam u dve stvari: u sina Dragana i u Seobe”. Film je zbog raznih peripetija dugo čekao na premijeru (drugi dio Seoba grubo je montiran za Petrovićevog života). “Nisam dočekao da vidim sina kao odraslog momka, a neću biti prisutan ni na premijeri filma kojeg smatram životnim delom…”, rekao je Petrović 1994.
Sahranjen je na pariskom groblju Per Lašez.
Banja Koviljača, zavičaj Sašinih roditelja - gdje je rado provodio dane djetinjstva i mladosti – čuva uspomenu na velikog reditelja. Jedna ulica nosi njegovo ime, a 2006. otvoren je Legat “Aleksandar Saša Petrović”, u kojem se nalaze i nominacije za Oskara te nagrade. Od 2004. u Banji Koviljači se održava Revija dokumentarnog i etno filma.
Ako vas šetnja Beogradom dovede na Vračar, u Novopazarskoj ulici, na broju 43, vidjećete spomen-ploču na zgradi u kojoj je nekad stanovao. U Beogradu[3] se od 1994. svake godine dodjeljuje nagrada za autorski film u čast reditelju koji je vjerovao u film kao instrument osećajnosti. I da je svrha života ljubav, i da dvije velike teme umjetnosti filma jesu: ljubav i smrt. U ovim temama se implicitno podrazumijeva značaj slučaja koji, prema Bunjuelu, određuje našu sudbinu.
Ako je ova sitan homage velikom umjetniku u vama probudio višak radoznalosti, posjetite zvanični sajt koji uređuje rediteljeva sestra Radmila (postoji i verzija na engleskom).
-----
1] Na Prvom svjetskom kongresu Roma (London, 1971) pjesma, u kojoj je naglašeno stradanje Roma za vrijeme nacističke invazije na Evropu, proglašena je romskom himnom. Autor pjesme (1949) je Žarko Jovanović.
2] U analima pariske Olimpije zabilježeno je da je u ovoj koncertnoj sali održala 72 uzastopna koncerta. Doslovno joj se poklonio cijeli Pariz.
3] U avgustu ove godine Jugoslavnske kinoteka i Fondacija Aleksandar Petrović dali su homage velikom reditelju retrospektivom njegovih najznačajnijih ostvarenja.
