Muzičko cvijeće Stevana Mokranjca

Osvrt našeg saradnika Božidara Stanišića na djelo i život Stevana Stojanovića Mokranjca (Negotin, 1856 – Skoplje, 1914), kompozitora, horovođe i pedagoga, povodom 110 godina od smrti ovog klasika srpske muzike

Davne šezdesete pamtim i po prvim susretima sa Mokranjčevim kompozicijama; u rodnoj kući, kasnije – u višim razredima osnovne škole. I danas mi se katkad učini da čujem očev opominjući glas. Prije početka emitovanja neke od Mokranjčevih horskih kompozicija, mi, djeca, mogli smo birati između “a sad - da ste ko bubice!” i “igrajte se drugdje”, dakle izvan sobe u kojoj se nalazio radio… Moj nastavnik muzičkog bio je entuzijast koji je pokušavao i drekavce (jedan od primjeraka je autor ovog teksta) podučiti pjevanju složenih kompozicija. Svejedno, nikad nije uživao u kažnjavanju antitalenata lošim ocjenama. I moje “pjevanje” je vrednovao trojkama, katkad i četvorkom (ocjene su bile od 1 do 5). Sjećam se: čim sam počeo da pjevam Tiri donda, jednu od narodnih dalmatinskih pjesama u Mokranjčevoj muzičkoj obradi, nastavnik me molećivo pogledao: “Nemoj dalje, trojka!” Nekim, samo njemu znanim, danas mi se čini volšebnim umijećem pretvarao je kakofoniju glasova cijelog razreda u kakav-takav sklad pjevanja lijepe pjesme Biljana platno beleše  (iz X rukoveti Stevana Mokranjca).

Kasnije, u onom bosanskom gradiću u kojem sam profesorovao godinama, Mokranjčeva djela sam slušao kod svog dobrog prijatelja Neše. Ljubitelj i poznavalac muzike i slikarstva, imao je kolekciju gramofonskih ploča Mokranjčevih kompozicija. “Da čujemo nešto?” Naravno, pristajao sam. Već dugo, u drugoj zemlji, ima časova u kojim slušam Mokranjca. Više dušom, kao i sve neznalice.

Dok pišem ovaj, po svemu mi se čini amaterski homage, vraća mi se misao Crnjanskog: djelo jeste važno, ali važan je i umjetnikov život.

Stevan Stojanović je rođen 1856. u Negotinu (istočna Srbija). U godini rođenja ostaje bez oca. Njegova majka s mukom izdržava porodicu ali ipak školuje četvoro preživjele od devetoro rođene djece. Stevan je zavolio muziku u ranom djetinjstvu. Prvi violinu kupio je od nekog Roma, a prvim pokretima gudalom ga je poučio jedan školski drug. Nije imao novaca za pravog učitelja muzike, no svejedno zanimalo ga je sve što je bilo muzika i pjevanje. Kad se nakon početka gimnazijskog školovanja u Negotinu ustalio u Beogradu, sve intenzivnije je zapisivao i komponovao po motivima narodnih pjesama. Tim radom, učenjem teorije muzike i pjevanjem u crkvi i na javnim priredbama nadomjestio je svoju nikad ostvarenu želju da svira neki instrument. Nisu ga obeshrabrile sumnje nekih gimnazijskih profesora u njegov kompozitorski talenat. Napustio je gimnazijsko školovanje u osamnaestoj godini, kako bi bio od pomoći majci u rodnom gradu, gdje prvi put uzima palicu horovođe. Ipak, vratio se u Beograd, da završi gimnazijsko školovanje. Tada je, iako jako mlad, zbog svog vanrednog pjevačkog dara, primljen u prestižno Beogradsko pevačko društvo.

Mokranjac se družio sa ličnostima važnim za muzički i kulturni život ondašnjeg Beograda. Neosporiv talenat, po potrebi je zamjenjivao horovođu mada je imao samo devetnaest godina. Poznavaoci njegovog životnog puta tvrde da se iz mode upisao na tehničke studije, pod uticajem socijalističkih ideja Svetozara Markovića. Taj veliki čovjek i pravdoljubac ipak je tvrdio da je umjetnost beskorisna u vremenu koje zahtijeva konkretan socijalni angažman radnika i intelektualaca. Svejedno, Mokranjac ne odustaje od muzike, pjevanja i čitanja književnih djela. Zahvaljujući preporuci Pevačkog društva, 1879. je dobio državnu stipendiju za studije muzike na Konzervatoriju u Minhenu, kod Josepha Rheinbergera. Zbog nesuglasica sa direktorom Konzervatorijuma, na trećoj godini je izgubio stipendiju i vratio se u Beograd. Budući da je imao uspjeha kao horovođa i kompozitor, omogućen mu je nastavak školovanja: 1884. u Rimu, kod Parisottija; 1885-1887 na Konzervatoriju u Lajpcigu. Od 1887. do 1900. je radio kao nastavnik muzike u Nišu i Beogradu, a neumorno djeluje kao horovođa i kompozitor.

Sa Stanislavom Biničkim i Cvetkom Manojlovićem je osnovao (1899) prvu Srpsku muzičku školu u Beogradu (današnja Muzička škola “Mokranjac”), čiji je direktor bio do smrti. U sjećanju svojih učenika ostao je kao veliki radnik jednostavnih metoda. "Mokranjac nam je govorio: Nemojte, deco, da zatežete sa tim 'ajde-de’, nego živo, kao da gonite kozice...", ispričala je Jelka Stamatović- Nikolić, profesorica Muzičke akademije. Kao dijete je pjevala u Mokranjčevom horu. Po mnogima, to je više no slikovito uputstvo objašnjenje koje dirigenti mogu da koriste u radu sa horom.

Njegovom zaslugom osnovan je prvi gudački kvartet u Srbiji. Godine 1906. izabran je za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije.

Najpoznatila Mokranjčeva djela su Rukoveti, njegovo muzičko cvijeće. Čini ih petnaest zbirki pjesama koje je komponovao prema folklornim motivima iz raznih krajeva Srbije, Bosne, Makedonije i Bugarske, ali i lirskih djela poznatih pjesnika. Njegova melodijska obrada narodnih pjesama i danas je predmet naučnog zanimanja muzikologa. Značajni su i njegovi Primorski napjevi, kao i kompozicije za pravoslavno bogosluženje. U Liturgiji Svetom Jovanu Zlatoustom najpoznatija je Heruvimska pesma, najznačajnije ostvarenje srpske horske muzike.

Strpljivim čitaocima ovom prigodnog omaža sitan darak: Heruvimska pesma u izvođenju Schole Cantorum Univerziteta u Arkanzasu, pod vođstvom profesora Stephena Caldwella. “Dok slušam ove čarobne vokale, pitam se je li ovako u Raju. Naščarobni Mokranjac...”, jedan je od komentara o pjevanju američkog hora u Hramu sv. Save, u Beogradu (2019).

Jedan od izvora saznanja o Mokranjcu je Dnevnik njegove supruge Marije Mice Mokranjac, sentimentalno ali i dokumentarno svjedočenje o djelu i životu najvećeg srpskog kompozitora. Takođe, mada u drugom planu, to su zapisi koji govore i o socijalnom i kulturnom položaju žene u periodu smjene 19. i 20. vijeka. Tako saznajemo da je trebalo mnogo Mokranjčevog i napora cijelog Pevačkog društva da Marija svojim sopranom doprinese pevanju hora na gostovanju u Dubrovniku (povodom otkrivanja Spomenika Ivanu Gunduliću). Njen otac bio je strog, patrijarhalan čovjek. Marija je pažljivo bilježila o teškim ali i boljim danima svoje porodice: tri prve godine obilježene njenom bolešću i porođajnim tegobama, dugovima imjenicama, potom – srećni dani sa sinom Momčilom, period Mokranjčevih uspjeha, pohvala kritike, aplauza publike, putovanja sa horom (Kotor, Cetinje, Sarajevo, Rijeka, Zagreb, Skoplje, Solun, Sofija, Budimpešta, Trst, Beč, Rusija, Njemačka, Turska…).

U Istanbulu je njegov hor 1895. otpjevao Himnu sultanu (poznatu i kao Hamidija Marš), a kada je sultan Abdul Hamid Drugi po prvi put čuo fascinantno horsko izvođenje himne zatražio je da mu otpevaju i srpsku himnu Bože pravde.

Iz zapisa Mokranjčeve supruge i sjećanja njegovih savremenika saznajemo da nije bio samo predan radnik već i boem, da je držao do prijateljstva i dobrog društva do sitnih noćnih sati. I da nije mario za materijalni uspjeh. Mnogi tvrde da ništa od svega postignutog nije unovčio u smislu lične koristi.

Mokranjčevu smrt, 29. septembra 1914, ubrzali su bolest i ratovi – prvo dva balkanska, potom Veliki rat. Sklonio se od bombardovanja Beograda 1914. sa porodicom u Skoplje, gdje je do zadnjeg daha pisao horsku kompoziciju Zimnji dani, po stihovima Jovana Jovanovića Zmaja.

„Dva dana pre nego što je umro, terao me da pevamo Radujsja nevesto i tako smo (Aga [njihovog sina Momčila] alt, ja sopran a Stevan tenor) otpevali. To je bilo njegovo poslednje pevanje“, zapisala je Marija (preminula 1949). Tu pjesmu njen muž je pjevao na njihovoj svadbi.

Ako vas put nanese u Negotin, posjetite Mokranjčevu kuću . Njegov skromni rodni dom rekonstruisan je 1980. Muzeološki izvanredno opremljeni, enterijeri posjetiocu omogućuju uvid u dobar dio umjetnikove zaostavštine – tu su pohranjeni muzički isntrumenti i predmeti na kojim je ostao otisak kompozitorovog života i djela. Svakog septembra ovdje se održavaju Mokranjčevi susreti.

Kad budete odlazili, ne očekujte da vam bronzani Mokranjac (skulptura Nebojše Mitrića) u pozdrav mahne rukom. Ni da vas podsjeti da je na uglu Dositejeve i Gospodar Jevremove ulice u Beogradu njegov drugi dom, proglašen za narodno dobro. Ne, jer ne vjerujem da ima boljeg pozdrava od njegovih kompozicija.