Ovako su živjeli Jevreji u Beogradu

"Jevreji u Beogradu" (1521-1942) Čedomile Marinković, kratki je vodič kroz istoriju, kulturu i običaje beogradskih Jevreja od njihovog doseljavanja početkom XVI vijeka do telegrama njemačke komande iz Beograda u Berlin, u junu 1942: Serbien ist Judenrein. Prilog našeg saradnika Božidara Stanišića povodom Dana pamćenja

Ovom knjigom za čitanje i gledanje, objavljenoj u ediciji Ovako se živelo beogradskog Kreativnog centra¹ (2020, izdanje na srpskom i engleskom) Čedomila Marinković je na svega 32 stranice, uz bogat i znalački odabran ilustrativni materijal, predstavila pet stoljeća života i kulture beogradskih Jevreja.

Uistinu - poduhvat!

Takav polazi za rukom samo onima koji odlično poznaju argument kojim se bave i, uz to, vrlo su skromni. Hoću reći – nisu oni univerzitetski mandarini ne bi pristali da “istresu” sve što znaju na svega 32 stranice. Otud u ovom poduhvatu nalazim nešto od one duboke mudrosti dalekoistočnih kultura, u kojima se jedan svijet može ogledati u kapi rose.

Knjiga je namijenjena učenicima srednjih škola, ali i svim čitaocima koji bi rado saznali nešto više o Jevrejima u Beogradu, posredno i u Srbiji. Dakle, o komšijama kojih (skoro) više nema. Naravno, namijenjena je i svima koji razmišljaju o mogućem zaboravu najtežeg i najvećeg zločina počinjenog u istoriji civilizacije. (Već neko vrijeme nailazim na pitanje preživjelih žrtava holokusta, o jednom ipak zamislivom sutra u kojem bi glavnu riječ imali negacionisti i revizionisti.)

Jeste, svima je namijenjena ova knjižica - bili Jevreji ili ne.

Danas je u Beogradu oko 3500 Jevreja. Do 1941. bilo ih je 12.000. U cijeloj Kraljevini Jugoslaviji - osamdesetak hiljada. Svaki jedanaesti jugoslavenski Jevrejin je preživio holokaust.

Prema novijim naučnim podacima ukupno je na okupiranim područjima Srbije živjelo 33.579 Јеvreja od kojih je stradalo 27.024 ili 80,48%. Ако se doda i oko 1.200 јеvrejskih izbjeglica iz Srednje Evrope koji su preko teritorije Srbije tražili spas, znači da је оd 34.779 Јеvreja, којi su Drugom svjetskom ratu boravili u Srbiji, stradalo 28.224.

Među preživjelima bilo je dosta onih koji su se poslije rata odselili u Palestinu. Doživjeli su da vide i kako su u oslobođenom Beogradu, umjesto da budu popravljene, srušene sinagoge. Tokom svih godina našeg komunizma trajalo je njihovo tiho iseljavanje u Izrael. Takođe tokom devedesetih, u tu zemlju i drugdje. Oni koji su ostali okupljaju se oko svojih jevrejskih opština i kulturnih društava, koje - uz beogradsku – postoje i djeluju u svim glavnim gradovima Regiona. U Srbiji su aktivne jevrejske zajednice u Subotici, Novom Sadu, Pančevu, Kikindi, Zrenjaninu, Somboru, Zemunu i Nišu.

Knjiga Čedomile Marinković nam daje čudesno slikovit i, uprkos svojoj kratkoći, cjelovit uvid u pet stoljeća života Jevreja na tlu Beograda, ali i njihovih veza sa srpskom kulturom te evropskim trgovačkim i kulturnim centrima. Vjerujem da ima čitalaca koji su bili iznenađeni podatkom da su u Srbiji osim Sefarada i Aškenaza živjeli i Romanioti.

To su “Jevreji koji su živeli na prostorima Rimskog, a zatim Vizantijskog carstva. Do Drugog svetskog rata ih je bilo u Grčkoj – danas ih ima samo oko tridesetak u Janjini. Govorili su judeo-grčki jezik. I oni su uništeni tokom Drugog svetskog rata. U Beogradu ih je, verovatno bilo do dolaska Sefarada u 16. veku. Poslednji beogradski Romaniot, za koga znamo, bio je Matatja Levi, dobrotvor koji je ostavio novac za izgradnju Opštinskog doma. On je umro je početkom 20. veka….”, objasnila je autorka u jednom intrevjuu dnevniku listu Danas².

Sve je tu, u ovoj nevelikoj knjizi, predočeno ukratko a jasno – sve što je bitno, od prvih podataka o Jevrejima u Beogradu do telegrama njemačke komande, u junu 1942, da je su Beograd i Srbija “čisti od Jevreja”. Završili su u logorima na Starom sajmištu (Judenlager Semlin, jedini u Evropi koji je nosio eksplicitnu oznaku: jevrejski), Banjici i Crvenom krstu, u Topovskim šupama, kao i na strelištima Jajinci i Zasavica. Pretežno - u dušegupkama, izumu Genija Zla (ako vas zanima, pročitajte Albaharijev roman Gec i Majer, prozu dokument - meni se čini da je piscu izdikitirana glasom memorije).

Nakon spomena prvog traga o Jevrejima u tom kraju, u pismu Hasdaja ibn Šapruta, velikodostojnika na dvoru kordovskog kalifa Abdurahmana III, upućenog hazarskom kanu, 950. godine, slijede podaci o njihovom doseljavanju, izgradnji sinagoga, deportaciji jevrejske zajednice u Osijek i Mikulaš u periodu osvajanja Eugena Savojskog, ponovnom dolasku Aškenaza u prvoj polovini XVIII vijeka, progonu i pokrštavanju Jevreja u Karađorđevom Beogradu (to će “ponekog” iznenaditi), pozitivnom stavu kneza Miloša Obrenovića prema njima, masovnom dolasku Jevreja u Beograd nakon progona iz Šapca, Smedereva i Požarevca, i otvaranju njihove osnovne škole 1860, potom o progonu Jevreja u godini koja slijedi, njihovom povratku i kulturnoj renesansi, te ustavom Srbije zagarantovanim pravima, jačanju građanskih ideala u njihovoj zajednici, učešću u ratovima koje je Srbija vodila (1912-1918), kad se počinju osjećati i nazivati Srbima Mojsijeve vjere…

Osim svega, tu je i već pomenuti ilustrativni materijal, predočen s mjerom, nenametljiv. I jako zanimljiv, koji nam govori, svojim jezikom: to je bilo tako. Čine ga sugestivne ilustracije Siniše Banovića i foto-materijal iz muzejskih zbirki i privatnih kolekcija. Hale, hljeb za Šabat, autorka je vlastoručno umijesila da bi bio fotografisan.

”Iako ilustracija u knjizi nema mnogo, u svaku od njih uloženo je mnogo istraživanja i one, u vizuelnom smislu, odražavaju rezultate naučnih saznanja o pojedinim temama. Na jednom mestu smo rekonstruisali izgled tipičnog sefardskog ‘kurtižu’ – avlije u kojoj su živele sefardske žene na Jaliji. Ima mnogo detalja – žene i devojčice pripremaju hranu, mese testo, prosejavaju brašno, odvajaju namirnice – sve ono što se kasnije pominje u odeljku o hrani, deca se igraju, starice pevaju stare sefardske romanse, u dnu se vide vrata kojima su mnoga jalijska dvorišta povezana. Na ilustraciji u vezi sa čaršijom vidi se rekonstruisani ulaz u Jevrejsku mahalu negde oko 1740. godine. Sa leve strane je još uvek impozantna klasičisticka palata koja će kasnije postati poznata kao Pirinčana, sa desne strane je bezistan Mehmed Paše Sokolovića sa hanom. Na ulazu u Jevrejsku ulicu znamo da je postojao i šedrvan, koji se takođe vidi. Žena nije bilo na čaršiji, tako da je i to prikazano, kao i to da su se Jevreji često bavili tekstilom koji je u prvom planu ove rekonstrukcije istaknut na jednom od ćepenaka. Za rekonstrukciju izgleda scene nakon obreda bat micva, koja se odigrava ispred ulaza u Staru sinagogu na Dorćolu, bio je angažovan čitav tim, s rabinom Isakom Asielom na čelu. Zahvaljujući ovom timskom radu uspeli smo da pročitamo natpis iznad ulaza u sinagogu, koji je godinama predstavljao nepoznanicu…”, izjavila je Čedmila Marinković u pomenutom intervjuu.

Malo je Beograđana koji znaju da su Jevrejsku mahalu (koju su Turci zvali, Jevrejima mrskim nazivom, Ćifutana), sačinjavale današnje ulice: Jevrejska, Solunska, Visokog Stevana, Braće Baruh. U toj četvrti su se nalazile sve važnije jevrejske institucije: sinagoge, ritualno kupatilo, klaonica, škola, a pretpostavlja se da ni groblje nije bilo daleko. Tekst knjige je i podsjetnik na ličnosti zaslužne za razvoj jevrejske kulture i književnosti u Beogradu i Srbiji, rabine, dobrotvore, ljekare, preduzetnike… Ko je znao da je Teodor Hercl, utemeljivač cionizma, porodičnim porijeklom iz Zemuna? Kuća Herclovih nalazila se do 1910. u današnjoj Gundulićevoj ulici. I… koliko toga još! Ako praznične dane provedete barem dijelom u Beogradu, podsjećam na izdanje ove knjige na engleskom. Cijena – koliko i porcija ćevapčića (sa lukom i ajvarom).

Namjenu svog djela autorka je objasnila ovako: “ Imam veliko iskustvo u pedagoškom radu jer sam petnaest godina bila predavač na više fakulteta. Prenošenje znanja radoznalim mladim ljudima moja je velika strast, ljubav i inspiracija. Pored ove osnovne misije, knjiga Jevreji u Beogradu ima još jednu specifičnu misiju: da bude most između kultura – većinske, srpske, i manjinske, jevrejske. Uprkos velikoj istorijskoj povezanosti i dobrom suživotu, jevrejska kultura nije dovoljno poznata široj srpskoj zajednici. Smanjivanjem nepoznanica omogućavaju se bolje razumevanje i razvijanje kvalitetnijih odnosa. A to je veoma važno”.

Most među kulturama! Možda sam nagluh? Svejedno, bio takav ili ne, dugo nisam čuo taj izraz a da je na mene ostavio utisak svojom punoćom kao u slučaju ovog djela. Autorka ga je izgradila sa svima koji su doprinijeli realizaciji ovog vodiča kroz život i kulturu beogradskih Jevreja.

----

1 Kreativni centar je osnovan 1990, dosad je objavio više od 1300 naslova. Višestruko nagrađivana edicija Ovako se živelo nastala je iz želje da se mladim čitaocima na popularan način predstavi život običnih ljudi na tlu Srbije u različitim istorijskim periodima. Tekstovi vrsnih stručnjaka, raskošne ilustracije, blago muzejskih zbirki i arhiva, kao i rezultati arheoloških istraživanja, otkrivaju uzbudljivu prošlost, punu novih, nepoznatih detalja. Blizu dvadeset knjiga objavljenih u ovoj ediciji dočarava čitaocima atmosferu različitih razdoblja i upoznaje ih s načinom života svojstvenim svakom od njih. Autori su poznati stručnjaci iz oblasti istorije, arheologije, istorije umetnosti i drugih. Njihovi rukopisi savremenim čitaocima pružaju znanje neophodno za uspostavljanje spone između današnjeg trenutka i prošlosti (prema izdavačevoj bilješci);

2 14.06. 2022