Deportacija makedonskih Jevreja, mart 1943.(foto Central Zionist Archives )
Totalna blokada Skoplja, Bitolja i Štipa izvršena je u noći između 10. i 11. marta 1943 - bugarska policija uhapsila je oko 8000 makedonskih Jevreja. Bila je to najava tragičnog kraja jedne od većih sefardskih zajednica u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji
Do perioda holokausta Bitolj je bio vjekovno stanište jedne od prvih sefardskih1zajednica na tlu bivše Jugoslavije. Formirana je tokom 16. vijeka, u otomanskom periodu, doseljavanjem Jevreja iz Soluna. Ovaj grčki grad, kao i Istanbul, Sofija, Beograd, Sarajevo…, pružio je utočište brojnim prognanicima sa Iberskog poluostrva. U istom periodu Sefardi su se naselili u Skoplju, Štipu i Kratovu, takođe u Velesu, Dojranu, Prilepu i Ohridu. Bitolj, sa svojim brojnim sinagogama, bio je i najveći religijski i kulturni centar makedonskih Jevreja. Dvije najveće, Portugal i Aragon, svojim nazivima su podsjećale na porijeklo doseljenika.
Sve do balkanskih ratova, koji su rezultirali diobom Makedonije između zemalja pobjednica nad Otomanskom imperijom, Bitolj je bio snažan privredni centar. Dobar dio od 7000 Jevreja raselio se usljed ekonomske krize (uglavnom u Palestinu), pa Skoplje preuzima primat sefardske kulture i ekonomije.
O tome i ostalim bitnim komponentama sefardske istorije na jugu ex Jugoslavije možemo čitati u dragocijenoj studiji Krinke Vidaković Kultura španskih Jevreja na jugoslovenskom tlu (XVI-XX vek), objavljenoj u Biblioteci Raskršća sarajevske Svjetlosti. Knjiga je doživjela tri izdanja (drugo, dopunjeno 1990, i treće 2001.). U njoj su i fragmenti putopisne studije Morica Levija2 Naši s juga. Jevreji u Skoplju (1940). U tom značajnom tekstu o običajima i jeziku Jevreja u Makedoniji (španski judio tamo su zvali đidjo, aslužili su se i turskim, grčkim, makedonskim i srpskohrvatskim), Levi se u periodu ratnog predvečerja, za boravka u Skoplju, prepustio slutnjama o tamnim oblacima nad svojim narodom: "Dolaze mi do ušiju melodije i s desna i s lijeva, iz avlije i klimavih balkona gdje je ko zna kada, zavaljen na minderu i gledajući zvjezdane visine, slavio Boga. Obvladala su me sjećanja iz moje rane mladosti. U godini pet hiljada i sedamdesetoj (1940) imade još sinova Izraela koji pjevaju romanse iz Andaluza. Znaju i oni za jevrejski udes ali kao da silom hoće da pjesmom zatome teške slutnje novim nadanjima”.
Za razliku od ostalih krajeva Kraljevine Jugoslavije, u kojim se istrebljenje Jevreja odmah po aprilskoj okupaciji 1941. vrlo brzo našlo u završnoj fazi, u Makedoniji3pod bugarskom okupacijom situacija još uvijek nije bila kritična. (Onim malobrojnim, bijeg iz Srbije u Makedoniju, bio je spas. Naravno, na određeno vrijeme.) Iako su bugarska vlada i njen predsjednik Bogdan Filov jedino Jevreje na okupiranom teritoriju ostavili bez državljanstva i uveli antisemitske zakone, situacija 1941. nije bila dramatična kao u Hrvatskoj, Bosni, Srbiji… Istina, smatrani su strancima, bilo im je zabranjeno da osnivaju udruženja, da obavljaju javne funkcije, da se bave trgovinom, blokirani su im bili svi računi. Naravno, nosili su žutu zvijezdu. U julu je uveden policijski čas za Jevreje zbog navodnog pronošenja lažnih glasina na štetu Bugarske, ali još uvijek nije bilo posebnih mjera protiv jevrejskih izbjeglica iz Srbije. (Oko 1000, prema novijim procjenama).
U svojoj studiji (vidi fusnotu) Milovan Pisarri veli: “Ipak, krajem oktobra, najverovatnije pod nacističkim pritiskom, naredili su registraciju svih Jevreja koji su stigli u Skopje nakon 6. aprila: od oko 300, koliko se u tom trenutku tamo i nalazilo, prijavilo se njih 47. Bugarska policija ih je uhapsila i predala Gestapou iz Srbije, koji ih je odmah prebacio u logor na Banjici u Beogradu i početkom decembra streljao. Do drastične promene u bugarskoj antisemitskoj politici došlo je 26. avgusta 1942. godine. Tada je, na predlog vlade, pri Ministarstvu unutrašnjih poslova osnovan poseban Komesarijat za jevrejska pitanja. Idejni tvorac je bio Aleksander Belev, poznati bugarski nacionalista i germanofil, koga je 29. decembra 1941. godine ministra Petar Gabrovski poslao u Nemačku, kako bi proučio tamošnje antijevrejsko zakonodavstvo. Belev je, nakon povratka iz Berlina, zakone na snazi u Bugarskoj ocenio kao previše blage i slabog učinka, zbog čega je predložio osnivanje posebnog tela Ministarstva unutrašnjih poslova – Komesarijata za jevrejska pitanja. Pretpostavljajući da komesarijatu vlada neće odobriti posebna finansijska sredstva, Belev je predložio da se u tu svrhu koriste jevrejska ušteđevina blokirana na njihovim računima, sredstva jevrejske zajednice, kao i porez na jevrejskoj imovini uveden u julu prethodne godine…”
Potom počinje dugo i sistematsko planiranje finalnog rješenja za Jevreje u Makedoniji, koje će rezultirati blokadom pomenutih makedonskih gradova. Bugarska policija predaje nacistima sve uhapšene Jevreje (7762) i oko tristo onih iz Srbije. Destinacije: Treblinka i Aušvic. Tako su zauvijek nestale drevne sefardske porodice, da navedem samo neke: Aruesti, Bejakar, Kalderon, Hason, Kamhi, Koen, Levi, Ovadija, Pardo… Kobnu sudbinu su izbjegli samo malobrojni, koji su slutili veliko zlo i prethodno se ilegalno sklonili u Grčku ili se pridružili partizanskom pokretu. Među njima je bila i Estreja Ovadija (1922-1944), partizansko ime Mara. Poslije rata proglašena je narodnim herojem. Istorija pamti i ime partizanke Žamile Angele Isak Kolonomos (1922-2013), koja će u svojoj osamdesetoj godini objaviti knjigu o svojoj borbi i sudbini svojih sunarodnika.
Bugarski vojnici su iskoristili nadgrobnike sefardskog groblja za vojni poligon, gradske trotoare, zidove bazena… Groblje, poslije rata godinama zapušteno u gradu u kojem je nestajala i ona šačica preživjelih Sefarada koji se nisu odselili u Izrael, služilo je za ispašu ovaca. Godine 2018. obnovljeno je zaslugom jedne grupe izraelskih volontera.
Kao u nekoj, nikad završenoj poratnoj (i postšoah) utakmici između činjenica i falsifikata o holokaustu, pravde i nepravde, zla i dobra, snimanje filma Treće poluvrijeme4, na temu progona Jevreja (u središtu priče su fudbaler Kosta, njegova vjerenica Rebeka, Jevrejka čiji otac je protiv braka sa pravoslavcem, te trener Špic, njemački Jevrej) izazvalo je, prije desetak godina, žestoke političke reakcije u Bugarskoj. Oštro je reagovao jedan tercet desnih parlamentaraca vlade jer su u filmu bugarski vojnici prikazani kao fašisti. Bio je čak upućen zvanični vladin protest Štefanu Fileu, komesaru za proširenje EU, ne samo zbog “netačno intereprtiranih osjetljivih istorijskih događaja” već i zbog državnog finansiranja tog filma. I tako – sve to, prije gledanja filma! Ali nije problem jedan film, već koliko je u Bugarskoj (i u cijelom joj balkanskom komšiluku) živa iracionalna potreba za revizijom i, posljedično, uljepšavanjem istorije.
Svi koji iole poznaju istoriju tih događaja znaju da je bugarski kralj Boris III, pod velikim pritiskom javnosti koja je ipak saznala za progon Jevreja na okupiranim teritorijama, odbio da izruči bugarske Jevreje. Takođe je odobrio vize za Palestinu hiljadama Jevreja iz Mađarske i Slovačke, u čemu je veliku ulogu odigrao monsinjor Angelo Roncalli (budući papa Jovan XXIII) onomad papski nuncij u Istanbulu, a u tijesnim vezama sa bugarskim dvorom. Boris III je izazvao Hitlerov bijes i prethodnim odbijanjem da pošalje svoje trupe na Istočni front. Kraljev odgovor je bio da mu Jevreji trebaju kao radnici za državi korisne poslove. Svejedno, iako je imao ustavno pravo da spriječi progon na okupiranim teritorijama, kralj nije učinio ništa za spas svojih podanika izvan starih granica Bugarske. Otud nije bio slučajan protest jevrejskih zajednica iz Beograda i Zagreba kada je na Festivalu židovskog filma u Zagrebu (Maj, 2010) predstavniku bugarske kraljevske porodice uručena (pseudo) Plaketa pravednika, koja nema nikakve veze sa Jad Vašemom.
Nije ni ostatak zemaljskog globa imun na uljepšavanje istorijskih činjenica (bolje se, čini se, živi bez žive istine), ali akcije uljepšavanja prošlosti u balkanskom kontekstu često su nenadmašne. Toliko da je veoma teško odrediti koliko je u njima groteskne mašte pogodne za instrumentalizaciju istorije u dnevne političke svrhe, a koliko ljudskog zla baziranog na ideloškoj volji za funkcionalnim neznanjem.
----
1 Ostaci temelja jedne sinagoge u rimskom Stobiju svjedoče o ranoj prisutnosti Jevreja u Makedoniji. Jevreji koji su preživjeli treći i četvrti krstaški rat protiv Vizantije izbjegli su u bitoljski kraj, a pridružili su im se, u 14. vijeku, Jevreji prognani iz Kraljevine Mađarske.
2 Moric Levi (Sarajevo, ? – Grac, 1942), nadrabin, teolog i istoričar. Poznat ponajviše po izuzetnoj studiji Sefardi u Bosni (1911) te drugim brojnim radovima o sefardskoj kulturi, jeziku i običajima.
3 Ovaj dio mog priloga baziran je ponajviše na studiji Milovana Pisarija Holokaust u Jugoslaviji. Analiza slučaja 5
4 Koprodukcjiski film: Češka, SAD, 2012; reditelj: Darko Mitrevski; glume: Katarina Ivanovska, Saško Kočev, Richard Sammel, Rade Šerbedžija
