Tesla, izumi i snovi velikog vizionara

Krajem prošle godine, u izdanju rimskog Bordeauxa objavljen je roman Tesla Vladimira Pištala. Osvrt našeg saradnika Božidara Stanišića

Nakon prevoda na dvadesetak jezika, roman Tesla (393 str., u originalu: Tesla, portret među maskama, 2008) srpskog pisca Vladimira Pištala, u prevodu Manuele Orazi, dostupan je i italijanskim čitaocima.

Oprostite mi što već na početku ovog osvrta donosim zaključak: romansirati biografiju Nikole Tesle, nakon brojnih biografija, dramskih tekstova, naučnih studija i dokumentarnih filmova o nesumnjivo najvećem izumitelju modernog doba, mogao je učiniti samo autor koji je na svoj način proživio izume i snove velikog vizionara. Nakon sjajno napisanih biografskih romana sarajevskog teatrologa i reditelja Josipa Lešića (1929-1993) o pjesnicima Sibi Miličiću i Aleksi Šantiću te engleskoj dobrotovorki Miss Adelini Irbi i njenoj prosvjetiteljskoj ulozi u Bosni pod austrougarskom okupacijom, odavno nisam pročitao tako intenzivnu biografsku prozu.

Tokom čitanja ovog romana (koji je baziran na biografskom ali takođe na “pukotinama” u biografiji američko-srpskog naučnika, dakle prazninama nad kojim se nadvijala Pištalova intuicija), nekoliko puta sam pomislio na jednu anegdotu iz života Tomasa Mana. Kažu da je njegova sekretarica, kad je dovršila prepisivanje konačne verzije tetralogije Josif i njegova braća, rekla da je tek tada konačno shvatila kako se sve odista dešavalo u toj biblijskog priči. Vjerujem da su mnogi čitaoci tog Manovog djela svjesni da pisac ne može biti dijete biblijskih epoha, već je prvenstveno izdanak svog doba. I kada se zagnjuri u prošlost, i kada u miljeu pluskvameperfekata pokušava postaviti najuniverzalnija pitanja, on – i svjesno i nesvjesno - traga za ključevima njemu aktuelne epohe.

Roman Tesla je dinamična, trodimenzionalna freska izumiteljevih vizija i vremena u kojem je živio i djelovao. U ovom djelu ćemo naći sve što je najbitnije u životu i radu genijalnog naučnika o kojem u svijetu raste zanimanje (osobito u Americi), dakle niz bitnih realnih tačaka duge biografske linije, od rođenja (1856) u Smiljanu kod Gospića do smrti u Njujorku (1943), u oskudici i poluzaboravu savremenika. Sa Pištalovim Teslom smo u Gospiću, Karlovcu, Gracu, Pragu, Parizu… Sa njim odlazimo u Ameriku (1884), sa njim smo za rijetkih posjeta rodnom kraju i povracima na Stari kontinent… Sve ostale biografske tačke, susret i saradnju sa Edisonom, Vestinghausom i ostalim magnatima tog doba nađite sami. Ne vjerujem da je ovom prilikom potrebno ikoga podsjećati na Tesline najvažnije izume. (Ako ništa drugo, dotaknite prekidač za struju. Naizmjeničnu. Pretpostavlja se da više od 700 Teslinih izuma nije definitivan broj.)

Za Teslu, koji je zaista dobra priča, bitnije je da se između, ispod i iznad tih tačaka u romanu realizuje ne samo portret naučnika koji je svojim izumima zadužio svijet, već i Tesla čovjek unutar svojih intimnih drama. Tesla sin i brat. Tesla koji drži do svojih iskrenih prijatelja i do svojih kulturnih korijena. I Tesla kojeg do posljednjeg mu daha prati sjen njegovog brata. (Dane je umro u petnaestoj godini.) Otud je romaneskno postvarenje intimnog, štaviše najintimnijeg, komponenta koja daje pečat Tesli.

Volim kad se pisci ne ustručavaju da govore o svom djelu. (Gombrowicz i Kiš su sjajni primjeri). U jednom od intervjua na temu Tesle, Pištalo je izjavio:

“Nekako, ljudi nisu bili spremni da zarone u Teslin unutrašnji svet. Lako je ispričati podatke, ali videti Teslu iznutra i pokušati da razumete njegov psihološki svet... Tesla je mislio da je elektricitet čista suština prljavog sveta (i u moralnom ali i u smislu energije). Imao je potrebu za čistotom, spiritualnošću, imao je utisak da energije prožimaju materiju i da je to važnije od onoga što je izmerljivo, da je to, zapravo, realnost. Govorio je da to što prožima svet, ta živa supstanca – a pominjao je dve sile: magnetizam i elektricitet – da je to važno, da je u tome budućnost i potencijalnost. (Njegov otac sveštenik to bi nazvao duhom). Sama činjenica da je jedan tako uticajan globalni program posvećen Tesli je dobar zbog propagiranja Teslinog dela. Imam utisak da zanimanje za njegovo delo ne samo da ne jenjava nego da raste i ovo što se sada dešava je znak toga globalnog interesa za Teslu…”.

Upitan o zabludama koje postoje o Tesli, autor je odgovorio: “Zablude su mnogobrojne. Čitao sam mnogo loših knjiga u Americi o Tesli. On je bio jako neobičan čovek. Znao je čitave knjige napamet, mogao je da spava samo dva sata noću i tako godinama, mislio je da može da izabere kada će da umre i govorio je da će živeti 156 godina, zato se ljudi i čude što je umro u 87. Zato valjda i govore da ga je neko ubio, kao da je to dovoljno samo po sebi. To je čovek koji je decenijama živeo u neprestanom ushićenju otkrića. On možda nije bio konvencionalno srećan čovek, kao onaj koji ima porodicu, ali za njega je najveća sreća bila da iskusite ono što niko pre vas nije učinio, jer vi to radite u ime čovečanstva, vi ste taj čovek, vi ste predstraža čovečanstva, vi ste onaj koji vidi stvari pre svih. To je za njega bila sreća i ostvarenost, a ne novac, čak ne ni ta porodična sreća. On je izabrao ovo. Ljudi koji ga smatraju nesrećnim čovekom ne mere ga njegovim ličnim kriterijumima. Pitaju se kako je mogao da živi bez ljubavi.

Za njega je viša ljubav bila ta posvećenost i neka vrsta boravka na grudobranu čovečanstva. Mislim da ljudi koji to ne shvataju, ne shvataju Teslu, jer ne možete meriti materijalnim aršinima čoveka koji sam sebe nije merio tim aršinima…”.

Pištalo je “koračao” sa Teslom, kako je sam izjavio, oko šest godina u periodu 2000-2008. Ipak mu ne vjerujem, ali u najboljem smislu. Mislim da je to činio i mnogo prije pomenutog perioda, te da su tokom autorovog hoda kroz Teslino doba i upoznavanje svake kockice njegovog života i djela pisac i izumitelj bili u kontinuiranom dijalogu. Ali ne samo međusobnom, već i sa onim dijelom čovječanstva koje postavlja pitanja o progresu sa ljudskim ali i neljudskim licem.

Još nešto, vrlo pozitivno, o piscu koji je italijanskim čitaocima poznat samo po romanu Milenijum u Beogradu: Osim Ninove nagrade za najbolji roman (2008, dakle dok je ta nagrada još uvijek imala određeno značenje), Tesla je jedna od najčitanjih knjiga u Srbiji (dobro primljen i u Regionu), te je uvršten u lektiru za osnovne i srednje škole.