BiH: Gudronska jama, katastrofa pred vratima

Neformalna grupa građana formirana zbog problema toksične Gudronske jame, koja se nalazi u središtu novih modričkih naselja, najavila je odlučnije korake u rješavanju ovog decenijskog problema koji predstavlja ozbiljnu prijetnju po zdravlje stanovnika Modriče i još nekoliko gradova na sjeveru Bosne i Hercegovine

Požar koji je prošlog ljeta zahvatio prostor deponije otpadnih ulja u Modriči bio je prilika da ugroženo lokalno stanovništvo još jednom javno istakne svoj životni problem i da se, uz dodatni pritisak, pokuša izboriti za rješenje kojem se nada već decenijama.

Do njihovih domova sa ovog lokaliteta širi se nesnosan smrad, posebno u ljetnim mjesecima. Još veći problem je to što isparenja i curenja iz jame ispuštaju u zrak i zemljište opasne ugljikovodonike, koji imaju katastrofalne posljedice po ljudsko zdravlje i okoliš.

Nekoliko hiljada građana Modriče danas živi u neposrednoj blizini goleme Gudronske jame u koju je od 60-ih godina deponovano oko 25.000 tona toksičnog otpada s područja cijele Jugoslavije. Kiseli gudron, koji nastaje u tehnološkom postupku rerafinacije otpadnih motornih i industrijskih ulja, prestao se odlagati na lokalitetu Garevac još sredinom 90-ih, ali prijetnja po ljudsko zdravlje i okoliš i dalje je prisutna. Radi se zapravo o tri otvorena otpadna bazena smještena u samom središtu gusto naseljenog mjesta, na površini od oko 2.000 kvadratnih metara.

“Mjesna zajednica Modriča 5 nastala je u ratno doba, kada se tu počelo naseljavati izbjegličko stanovništvo s područja srednje Bosne. Naselje je počelo naglo rasti početkom dvehiljaditih godina, kada je formalno ustanovljeno. Danas broji 450 domaćinstava (oko 2000 stanovnika), koja čine mahom izbjeglice i njihovi potomci. Pojedine kuće su na svega 30, a područna škola sa 120 đaka na 400 metara od toksične deponije”, objašnjava Pane Kostadinović, koji živi u naselju Modriča 5 sa svojom petočlanom porodicom od sredine 90-ih godina.

Dodaje da je tabla s natpisom “dugotrajno zadržavanje štetno po zdravlje”, koja je po nastanku Gudronske jame postavljena na mjestu novog naselja, nestala neposredno nakon prvih doseljavanja na ovo područje.

Pane je, zajedno sa svojim sugrađanima, osnovao neformalnu grupu građana, koja će vršiti pritisak na nadležne da se ovaj ekološki problem konačno propisno riješi.

Odlučili su se na ovaj korak nakon posljednjeg u nizu katastrofalnih požara koji je u avgustu prošle godine zahvatio uljni otpad i okolnu vegetaciju. Požar su gasile vatrogasne jedinice iz više gradova, a nakon što je saniran, požarište je stavljeno pod kontrolu kako bi se spriječili naknadni problemi.

Tokom požara ogromne količine prašine i kancerogenih gasova ispuštene su u atmosferu. Mjerenja, koja je lokalna samouprava organizovala na tri mjerna mjesta neposredno nakon što je požar ugašen, potom jednu, pa dvije sedmice kasnije, pokazala su da je u radijusu od oko 20 kvadratnih kilometara vazduh danima bio veoma zagađen. Vrijednosti opasnih gasova, poput benzena, toluena, akroleina, hlorovodonika i azot-dioksida, bile su povećane do 500 puta u odnosu na dozvoljene nivoe, propisane aktuelnim zakonima. Zagađenje je u velikoj mjeri zahvatilo i centar Modriče, udaljen oko tri kilometra od deponije. U dijelu opštine Modriča, uključujući naselje Modriča 5, zbog zagađenja je bila proglašena vanredna situacija.

Niko nije kriv

“Jame su 60-ih godina iskopane na pustom lokalitetu od zemlje i šljunka, na području nekadašnjeg poljoprivrednog dobra. To je porozno tlo. Nigdje nemamo javno dostupne informacije kakva je podloga ovih bazena, kakva je komunikacija otpadnih ulja sa podzemnom vodom i zemljištem”, objašnjava Jovica Sjeničić iz Društva za istraživanje i zaštitu biodiverziteta, ističući da se izvorište javnog vodovoda nalazi na svega dva kilometra od Gudronske jame.

Njegovo udruženje, kao i cijela mreža ekoloških organizacija EkoBiH, pruža podršku lokalnoj inicijativi, koja će uskoro pokrenuti aktivnosti prikupljanja potpisa građana četiri opštine – Modriča, Šamac, Odžak i Gradačac – za peticiju sa zahtjevom za konačnom sanacijom Gudronske jame, s obzirom da se radi o problemu koji ugrožava zdravlje i okoliš na širem području sjeveroistočne Bosne i Hercegovine.

Neformalna grupa građana, formirana s ciljem vršenja pritiska na nadležne da se problem Gudronske jame konačno riješi, trenutno prikuplja informacije i zahtijeva reakciju svih odgovornih. S obzirom da je Inspektorat Republike Srpske naložio mjere Rafineriji ulja Modriča zbog prekršaja utvrđenih prilikom izbijanja i širenja posljednjeg požara na lokalitetu Garevca, jasno je ko je “vlasnik” ove ekološke bombe.

Sjeničić ističe da im je utvrđivanje odgovornosti za opasnosti i požare važno jedino sa stanovišta konačnog rješenja, odnosno zatvaranja deponijskih bazena i zaštite zdravlja stanovnika Modriče.

“Do sada nije poduzeto ništa oko uklanjanja sadržaja jama i adekvatnog saniranja prostora deponije, a to je naš konačni cilj”, kaže Sjeničić i dodaje da se neformalna grupa građana takođe angažovala oko istraživanja moguće povezanosti porasta kancerogenih i srčanih oboljenja među stanovništvom naselja u neposrednoj blizini Gudronske jame sa isparenjima i curenjem sadržaja iz jame u okoliš.

Problem je u tome što postojeći sistem monitoringa mjeri samo osnovne parametre zagađenja u zraku, a ne i vrijednosti gasova i čestica specifičnih za isparenja i curenja iz sličnih deponija, tako da ljudi nisu svjesni kakvim su zagađenjima izloženi.

Mnogo nepoznanica i preskupo rješenje

“Nama je nebitno ko će riješiti problem. Sve je prebačeno na politički teren i počela su prepucavanja u smislu ko šta nije uradio, a u suštini ništa nije preduzeto niti imamo nagovještaja da će nešto u dogledno vrijeme biti urađeno”, ističe Sjeničić.

Stanovnici Modriče 5 ipak su svjesni da će imena odgovornih za ovaj ekološki problem jednog dana isplivati, kao i podaci o brojnim nepravilnostima oko Gudronske jame koje su decenijama skrivane od očiju javnosti. Sam kupoprodajni ugovor sa novim ruskim vlasnikom Rafinerije ulja nije dostupan javnosti. Nepoznati su i rezultati mjerenja parametara zagađenja koja, prema ekološkim dozvolama, kompanija interno obavlja.

Ono što je poznato jeste da je u prvoj ekološkoj dozvoli izdatoj novom vlasniku Rafinerije ulja u Modriči precizirana obaveza kompanije da u roku od pet godina sanira neaktivnu Gudronsku jamu na Garevcu. Prema riječima načelnika opštine Modriča Jovice Radulovića, kompanija ne preuzima odgovornost iako je vlasnik zemljišta na kojem se nalaze tri deponijska bazena.

“Svaka sljedeća ekološka dozvola više nije sadržavala tu odredbu“, precizirao je Radulović za portal Capital.ba, dodajući da nijedan njegov pokušaj da, u saradnji s resornim ministarstvom, počne raditi na rješavanju ovog višedecenijskog problema za građane Modriče nije urodio plodom.

“To je višemilionski projekat i mi u ovom momentu nemamo od ministarstva niti od bilo koje druge institucije vlasti nijedan poziv da se ide u rješavanje ovog problema“, dodao je u izjavi u avgustu 2023. godine, kada je izbio jedan od 37 požara registrovanih tokom proteklih deset godina.

Pokušali smo kontakirati Radulovića, koji trenutno obnaša drugi mandat načelnika, kako bismo ga pitali ima li nekih pomaka u naporima da se riješi problem Gudronske jame, ali u tome nismo uspjeli, iako se on smatra dobrim sagovornikom koji je poduzeo niz koraka prema konačnom rješenju. Zajedno sa Srebrenkom Golić, tadašnjom resornom ministricom, Radulović je 2015. godine započeo proces pripreme studije sanacije i zatvaranja Gudronske jame, koji je međutim ostao nedovršen.

Susreo se takođe s Bojanom Vipotnikom, aktuelnim ministrom za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske, koji je nedavno najavio “solidna rješenja sa partnerima u Belgiji i Njemačkoj”.

“Nakon požara ponovo smo uspostavili kontakt sa međunarodnim partnerima. Prvi sastanci biće održani početkom septembra. Pripremamo projekat o zbrinjavanju opasnog otpada i velika je vjerovatnoća da će kroz taj projekat biti sanirana i Gudronska jama. Za to treba deset miliona maraka ili više od tog iznosa”, izjavio je Vipotnik medijima u avgustu prošle godine.

Gašenje požara

Nastojanja da se spriječe potencijalne katastrofalne posljedice širenja toksina sa deponije na naselja udaljena svega pedesetak metara od jame do danas su ostala ograničena na “gašenje požara”. Ovo je ujedno i jedina konkretna mjera koju su nadležni poduzeli – saniran je 37. požar koji je u zadnjih deset godina zahvatio Gudronsku jamu.

Prošlog ljeta lokalna uprava Opštine Modriča organizovala je građevinske radove, zahvaljujući kojima je požar zaustavljen i donekle onemogućeno ponovno izbijanje, zatrpavanjem opožarenog terena i sprečavanjem dotoka kisika. Ovo međutim ne znači da do požara neće ponovo doći. Ako se ovo dogodi, vjerovatno će se ponovo krenuti u akciju gašenja. Tako će široka slika problema Gudronske jame, koja trajno truje okolno zemljište i stanovništvo, biti i dalje nevidljiva onima koji su nadležni, i plaćeni novcem poreskih obveznika, za rješavanje sličnih ekoloških problema.