Miloš Crnjanski
Od njegovih evropskih savremenikao koji su pisali na temu Velikog Rata (Barbusse, Remarque, Krleža, Hašek, Hemingway, Dos Passos...) Crnjanskog odvaja, prije svega, stil i liričnost njegove proze. I, na značenjskom planu, njegov sumatraizam.
Crnjanski i komedijant Slučaj
U ljeto 1914, nakon sarajevskog atentata i tokom četvorogodišnjeg soldatovanja u K.und K. uniformi vojnika, potom oficira, Crnjanskog je nekoliko puta spasio, kako je on sam tvrdio, “komedijant Slučaj”. Taj spasilac, čije ime on često ponavlja, učinio je da srpska i evropska literatura imaju jedno obimno i po svemu veliko literarno djelo. Bez tog komedijanta ne bi, dakle, bilo ni “Lirike Itake” (1919), “Priča o muškom” (1920), “Sumatre i ‘Objašnjenja Sumatre’” (1920), “Dnevnika o Čarnojeviću” (1921), te “Itake i Komentara” (1959). Od svih ovih djela, osobenih ne samo u literarnom već i u kontekstu autorovog markiranja odnosa individue prema novim okvirima istorije i svijeta, italijanskom čitaocu dostupan je samo prijevod pjesme “Sumatra”.
Vidovdan 1914, kraj evropske epohe bezbrižnosti
O tim danima, u svojim “Komentarima”, koji su jedno “Crnjanski o sebi”, napisanim u londonskom egzilu četiri decenije od završetka Velikog Rata, on govori jezikom pisca memoara. (“Memoari su najbolji deo književnosti, pogotovo ako nisu verni…”) Na dan atentata, “kad je siromah Princip ispružio svoju ruku, koja nije zadrhtala”, Crnjanski je u Beču peglao svoj frak. (“U velikim, istorijskim trenucima, sudbina dodeli svakom ulogu, i ne pita.”) Patriotsko udruženje Srba, Hrvata i Slovenaca u Beču, čiji član je bio i student Crnjanski, pripremalo je zbor. Koji je održan, tog dana, prije podne. Bal, popodnevni, nije održan. (“Epoha valseva bila je završena”.) Bio je to i kraj evropske epohe bezbrižnosti. U atmosferi opšte nesigurnosti za Srbe i sve projugoslovenski orijentisane podanike Monarhije, Crnjanski iz Beča stiže u Novi Sad. Potom, dok je pratio jednu “mladu, lepu ženu, sa svoje dve male male devojčice”, suprugu jednog srbijanskog oficira, uhapšen je u Segedinu. U džepu je imao revolver i maramu u bojama srpske zastave. Govorio je jezik isljednika, što ga je “komedijantski” spasilo od internacije zbog koje su smrt u logorima Monarhije našli mnogi njegovi sunarodnici.
Istog ljeta Crnjanski je upućen u kasarnu u Bečkereku, u 29. K und K. regimenti. Već koncem ljeta 1914. trebalo je da bude na frontu u Srbiji, ali njegov bataljon će biti zaražen kolerom. (“Ja sam bio, sa mnogima, ostavljen u jednom vozu koji je smrdeo od bljuvanja i proliva, na železničkoj stanici Šida”.) Onaj “komedijant” Crnjanskom će se pojaviti u liku majke jednog Šiđanina. Ta žena ga je nesebično, uz opasnost da je primila marodera, primila u kuću. Umjesto na front u Srbiji, biće upućen u vukovarsku bolnicu. Ipak, piše pjesme, kao i kasnije, u Rijeci. Tamo je završio u karantinu, zbog epidemije tifusa. Ljekarima pomaže, kao volonter, u odjeljenju pacijenata epileptičara. („Provodim, šest nedelja, kao Rembo, u paklu“.) Tu, prvi put, odustaje od pisanja pjesama.
Galicijska jesen, 1915 i druge sezone
U ljeto godine 1915. Crnjanski je upućen u 29. regimentu, u Bečkerek. U jesen je već na galicijskom frontu, u bitkama na Zlota Lipi. (Na istom frontu, veliki austrijski pjesnik Georg Trakl, sebi je oduzeo život u novembru prethodne godine.) Uprkos svemu, Crnjanski opet počinje pisati pjesme i prve stranice “Dnevnika o Čarnojeviću”. (Ona, istinski prva stranica tog poetskog romana, koja počinje rečenicom “Jesen, i život bez smisla”, nastaće nakon njegovog uživljavanja u Flaubertov “Novembar”; tu knjigu on će, u njemačkom prijevodu, čitati u Friuliju, u proljeće 1918.) “Komedijant Slučaj” će se pojaviti u ljekarskoj dijagnozi da je vojnik Miloš Crnjanski obolio na plućima. Potom i u liku njegove čudne tetke, kaluđerice u bečkom manastiru „Kćeri božanske ljubavi“, u čijoj bolnici će provesti neko vrijeme.
Sljedeće godine, na tetkinu intervenciju, dobiće pozadinsku službu u Segedinu. Crnjanski, telefonista na tamošnjoj željezničkoj stanici, ima vremena za svoje rukopise i, u opštem haosu, za dovođenje u red svojih utisaka sa fronta. Onih, iz kojih, na kraju rata, javiće mu se misao da niko ne ide kuda želi. Ia ne zna odgovor na pitanje “gde je život”, Cranjsnki sluti da negdje, barem negdje, mora postojati utjeha.
Usred rata, u zagrebačkoj književnom listu “Savremenik”, prvi put objavljuje svoje pjesme. Neke od njih su duboko antiratne. Urednik tog lista, Julije Benešić, uopšte ga nije poznavao. Ali imao je sluh za veliko u literaturi. Takav sluh, u sadašnjoj Evropi izdavača knjiga na tone, morali bismo tražiti sa svijećom u podne. Ali ni ta sezona nije bila trajna: u zimu 1917. Crnjanski je upućen u Ostrogon, u školu za rezervne oficire. Potom u Italiju, u Vrhovnu komandu armije na Soči, u San Vito al Tagliamento. U proljeće 1918, dok izdaleka, na rijeci Piave, tutnje topovi, on će napisati pjesmu “Priča”:
Sećam se da je bila
nevina i tanka
i da joj je kosa bila
topla, kao crna svila
u nedrima golim.
I da je u nama pre uranka
zamiriso bagrem beo.
Slučajno se setih neveseo,
jer volim da:
da sklopim oči i ćutim.
Kad bagrem dogodine zamiriše,
ko zna gde ću biti.
U tišini slutim
da joj se imena ne mogu setiti
nikad više.
U to vrijeme, u Udinama, Crnjanski – kao nekim proviđenjem – nalazi ono izdanje Flaubertovog “Novembra”. Tada pomišlja da je riječ o romanu, zaboravljenom u 19. stoljeću, koji će dovesti do nove osjećajnosti. Kojoj ne treba nikakva radnja, pripovjedačka. Na toj osjećajnosti je zasnovan njegov “Dnevnik…” Kad je objavljeno to djelo, u kojem se govori o ratu a sanjaju utjeha i mir, nije nedostajalo iščuđavanja čitalaca pred jednom novom formom i neobičnim pitanjima o svijetu i pojedincu. “Ah, ko je taj Crnjanski?” Koji ne vjeruje ni u šta, osim u “neke plave obale, na Sumatri”! I tako se govorilo o njemu, i među piscima, u poslijeratnom Beogradu. Onda, kad je Crnjanskom, bivšem oficiru jedne bivše monarhije, bilo posve jasno da “povratak iz rata je najtužniji doživljaj u životu čovjeka”. I da nema pravih “priča o muškom”, već samo o pojedincu koji stoji zaprepašten pred Istorijom u Pokretu.
Crnjanski i njegovi evropski savremenici
Od njegovih evropskih savremenikao koji su pisali na temu Velikog Rata (Barbusse, Remarque, Krleža, Hašek, Hemingway, Dos Passos..) Crnjanskog odvaja, prije svega, stil i liričnost njegove proze. I, na značenjskom planu, njegov sumatraizam. Koji je i jedna cjelovita poetska filozofija utjehe. A takve odista nema ni u jednom umjetničkom manifestu tog perioda. Modernom realizmu te ekspresionizmu (Krleža) svojih evropskih savremenika Crnjanski se približio samo u svojim sjećanjima na rat u “Komentarima”. Ipak, svi ovi autori ostaju u međusobnoj semantičkoj bliskosti. Koja je bazirana na humanitetu njihovih pogleda na rat i doživljaju apsurda one velike evropske klaonice. O kojima, ponoviću i ovom prilikom, u Krležinom slučaju, italijanski čitalac ponešto zna (“Bitka kod Bistrice Lesne”, Studio Tesi). U slučaju Crnjanskog, na italijanskom, imamo samo poneki djelić (“Sumatra”, u prevodima Sofie Zani i Massima Rizzantea)… Jedan moj italijanski prijatelj, koji je čitao “Dnevnik o Čarnojeviću” na francuskom, u svojoj poruci mi je napisao: “Šteta što Crnjanski nije Englez ili Francuz, tako ne bi bio glas sa jedne literarne periferije. Imao bi istaknuto mjesto u evropskom literaturi. Ali, već se kajem zbog prethodnih rečenica! Ne vjerujem da bi, u tom slučaju, bio Crnjanski…”
