Kad gore biblioteke ili o pamćenju za dužu upotrebu

Na današnji dan 1941. godine pod nacističkim bombama nepovratno je stradala Narodna biblioteka Srbije. U avgustu 1992, bombe sa srpskih položaja nad opkoljenim Sarajevom uništile su Narodnu biblioteku Bosne i Hercegovine

Kad Kovidu 19 vidimo leđa, ako vas put nanese u Beograd, zaustavite se nekoliko minuta na Kosančićevom vencu pa kroz željeznu ogradu obraslu lijanama i korovom bacite pogled na ostatke temelja jedne palate, sve u svemu - na jednu rupu. Tragove života tamo ostavljaju samo mačke.

Na tom mjestu, do 6. aprila 1941, nalazila se Narodna biblioteka, najstarija kulturna institucija u Srbiji, čije osnivanje je potvrđeno 1832. ukazom knjaza Miloša Obrenovića (bješe nepismen, prijek čovjek, ali je shvatio namjere prosvijećenih predlagača).

Kratko podsjećanje: do napada na Kraljevinu Jugoslaviju došlo je poslije vojnog prevrata i demonstracija 27. marta protiv Trojnog pakta koji je, dva dana ranije, sklopila tadašnja vlada Cvetković-Maček; na demonstracijama su uzvikivane parole: "Bolje rat, nego pakt" i "Bolje grob, nego rob".

Firer je lično naredio da se bombarduje i Biblioteka. Bio je mnogo, mnogo razljućen nesuđeni slikar – na Jugoslaviju i pučiste, na Beograd, a posebno na Srbe. O tome je, poslije rata, na suđenju u Beogradu, svjedočio komandant operacije Kaznena odmazda general Aleksandar Ler. Nije se smatrao krivim, pokoravanje naređenju smatrao je vrlinom, a svoje izjave na suđenju izgovorio je glasom normalne osobe. Tako i ovo: "U prvom naletu trebalo je da srušimo Narodnu biblioteku, pa tek onda ono što je za nas vojnički bilo interesantno”. Na pitanje zašto baš Narodnu biblioteku, odgovorio je:"Zato što je u toj ustanovi sačuvano ono što je vjekovima činilo kulturni identitet tog naroda".

Ne zamjerimo previše generalu Leru, ta “vrlina” ni do danas nije iskorijenjena. O onoj “normalnosti” – malo kasnije.

Njemački avioni su bombardovali Beograd, zatim i Kraljevo, Niš i druge gradove. Napad je počeo bez objave rata. (Ozbiljni istoričari tvrde da je uticao na tok Drugog svjetskog rata: tada je Hitler htio napasti SSSR, ali se okrenuo protiv Jugoslavije. Operacija “Barbarosa” je zakasnila dva i pol mjeseca, a ruska zima je usporila napredovanje agresorskih tenkova. Pouka, možda korisna: ako se ljutiš, mogao bi zakasniti). Prve bombe pale su na Beograd u 06.30, dok je većina stanovnika još spavala. Istog dana, u četiri navrata, bombarderi su zapaljivim bombama zasuli grad. Nisu bile pošteđene ni kolone izbjeglica koje su napuštale razoreni grad. Avioni su polijetali sa aerodroma iz Beča, Graca i Arada. Prijestonica Jugoslavije ponovo je napadnuta 11. i 12. aprila. Na grad je bačeno 440 tona bombi.

Broj žrtava nikada nije precizno utvrđen. Na spisku poginulih u Beogradu, koji je tada imao 370.000 stanovnika, vodi se 2.274 građana, ali neke procjene govore o 4.000 stradalih. Grad je pretrpio neprocjenjivu materijalnu štetu. Potpuno je razoreno 714 zgrada, teže oštećeno 1.888, oštećenih - 6.829. Bombardovane su gusto naseljene četvrti, Željeznička stanica, bolnice, Glavna pošta, Učiteljski dom, Kalenić pijaca, zemunski aerodrom. Prvog dana agresije u porti Vaznesenjske crkve pobijeno je i ranjeno nekoliko stotina civila, a više stotina građana je stradalo u gradskom skloništu u Karađorđevom parku.

U Prvom svjetskom ratu Biblioteku su bombardovale austrougarske trupe, tri puta je bila evakuisana. Tako je spasen veći dio bibliotečkog fonda. Poslije rata Biblioteka je preseljena u zdanje na Kosančićevom vencu broj 12, dotad poslovnu zgradu industrijalca i filantropa Milana Vape, ostvarenu u duhu neoklasicizma. (Gdje su danas bogataši filantropi u Srbiji? Čega se odriču, dakle šta čine za opšte dobro? Naravno, ne računajući poklone u stilu ja-tebi-a-ti meni?). Ondašnje gradske vlasti i uprava Biblioteke, poučeni prethodnim ratnim iskustvom, planirale su evakuaciju cijelog fonda do 10. aprila. Književno blago, zapakovano u desetine drvenih sanduka, pogođeno je, kako je navodno rekao general Ler, “tek u trećem talasu bombardera”, oko 15.30. Požar, u opštem haosu, niko nije gasio. Posljednje su izgorjele najvrednije knjige, one koje su završile u podrumu zdanja od kojeg će ostati samo onaj krater.

Koji nije kao bilo koji drugi. O tome, kasnije.

Budući da su izgorjeli i katalozi, pretpostavlja se da je uništen književni fond od oko 500.000 svezaka, kao i zbirka od 1424 ćirilična rukopisa i srednjovekovnih povelja, kartografska i grafička zbirka, turska dokumenta o Srbiji, novine, periodika, cjelokupna prepiska značajnih ličnosti iz kulture i političke istorije Srbije i Jugoslavije…Okupatorske vlasti su potom prisilile članove Komisije za izvještaj o stradanju Biblioteke da krivicu za stradanje srpske kulturne baštine svedu u okvire domaće neodgovornosti. Dakle, bez obzira na površan pristup evakuaciji knjižnog fonda i podcjenjivanje opasnosti, glavni problem nije bilo namjerno bombardovanje već nedovoljna zaštita knjižnog fonda.

Požar je trajao nekoliko dana. Sve je manje živih svjedoka jednog od najvećih zločina učinjenih nad kulturnom baštinom u Drugom svetskom ratu u Evropi. Jedan narod je u jednom danu izgubio neprocjenjivo kulturno blago. Svejedno, sva sjećanja preživjelih na dan kad su gorjele knjige posve su identična: dugo se osjećao vonj spaljenog papira, dugo je vjetar posvuda raznosio pepeo i komadiće nagorjelih listova. Od cijelog blaga sačuvana su dva manja segmenta nacionalnog fonda. Jedan je muzička zbirka koja je 1939. pozajmljena Muzičkoj akademiji i jedna jedina srednjovjekovna rukopisna knjiga.

U novu zgradu u Karađorđevom parku Biblioteka je uselila 1973. Njemačka nije učestvovala u izgradnji jer Titova Jugoslavija nije željela pomoć u obnovi pojedinačnih objekata, već je insistirala na kompletnijoj ratnoj odšteti. ”Međutim, kad je nova biblioteka otvorena, posle nekoliko dana, to je isto bilo 1973, prvi inostrani posetilac bio je Vili Brant koji je doneo paket knjiga, tako da je to bio signal te Nemačke da zna o čemu se radi", sjeća se pisac i Titov prevodilac Ivan Ivanji.

Jedan dio knjiga zaplijenjenih tokom rata Njemačka je vratila Narodnoj biblioteci Srbije. Saradnja današnje Srbije i Njemačke intenzivno se odvija na književnom polju. Početkom ovog stoljeća ove dvije zemlje bile su jedna drugoj počasne gošće na važnijim sajmovima knjiga. Uz pomoć književne mreže Traduki prevedena su brojna djela. U Beogradu već pola stoljeća djeluje Geteov institut. Kad je svojevremeno gostovao Ingo Šulc, jedan od najznačajnijih savremenih njemačkih pisaca, održao je svoj govor u Narodnoj biblioteci Srbije. Tom prilikom je izjavio da je veoma počastvovan što mu je, kao njemačkom piscu, omogućeno da govori u instituciji koju su njemački nacisti sravnili do temelja.

Pisci i književnost mogu da grade mostove i nad ambisima zaborava. Mogu, ali kad su i ljudi a ne samo pisci.

Godina 1992, 25/26. avgust: Duga noć kad su gorjele knjige Narodne biblioteke Bosne i Hercegovine. Bomdardovana je sa srpskih položaja nad Sarajevom u opsadi. “Moji” su bili precizni, general Ler bi ih vjerovatno pohvalio.

Naređeno, učinjeno. Pokornost je vrlina.

Dan kasnije, u Italiji… Da li sam tada bio više izdajnik ili dezerter? To ne znam, niti me brine osobito, ali sam napisao, i sada mislim – u jednom dahu, kratak tekst: Sarajevo, il falò dei ricordi. Il manifesto ga je odmah objavio. Već neko vrijeme je djelić novijih izdanja moje knjige priča I buchi neri di Sarajevo. Jednom prilikom, upitan da li bih i sada napisao isti tekst, odgovorio sam potvrdno. Istina, dodao bih da je Televizija Srbije u to vrijeme emitovala vijesti o ratu u Bosni predstavljajući uvijek neku nepomičnu sliku Sarajeva iz mirnodopskih dana. I da je zapravo bio napadnut i najveći srpski grad u Bosni. I da su Biblioteci, uz knjige i dokumente bošnjačke, hrvatske i jevrejske kulture, istorije i književnosti, izgorjele i one srpske. (Ah, ne treba nama ni naša prošlost! Stvaramo budućnost, i to od nule!) I da je propaganda bosanskih Srba tvrdila da za svaku izgorjelu srpsku knjigu postoji jedna kopija u Beogradu. (Kao i laž, tako i propaganda ima kratke noge.) I da je Beograd, osim časnih izuzetaka, ćutao.

Duboko, duboko.

Bio je propao u onaj krater na Kosančićevom vencu? Znam, nisam u pravu kad postavljam takvo pitanje. Da se Beograd našao zaista tamo, u onoj rupi koja svojom prazninom – priznali mi to ili ne - i danas djeluje poput neke strašne, k tome i nadnacionalne opomene, osjetio bi empatiju prema ljudima koji su one sarajevske ljetne noći ‘92, poput Beograđana onog proljeća ’41, osjetili da ne gore samo knjige. I da ne pada samo pepeo i ne lete “crne ptice” nagorjelih listova, već se dešava nešto više, šire, dublje. Nešto više od pamćenja, šire od Istorije u Pokretu, dublje od antičkih tragedija? Trebalo je da prođe 51 godina, 4 mjeseca i 20 dana pa da se u svijesti i savjesti jednog naroda otvori rupa zaborava? Ogromna, strašna koliko i 2 miliona izgorjelih i oštećenih knjiga u požaru Vijećnice?

Prije petnaest godina, povodom obilježavanja 65 godišnjice njemačkog bombardovanja Biblioteke, govor je održala poznata književnica Svetlana Velmar Janković, onomad članica Upravnog odbora. Iako nedovoljno zaštićen od kiše i snijega, dio njenog govora stajao je na onoj željeznoj ogradi oko kratera: Zastanite za čas, vi koji prolazite! Na ovom mestu se, do nedelje, 6. aprila 1941. godine nalazila Narodna biblioteka Srbije. Toga dana je, u rano jutro, počelo bombardovanje Beograda. Prvo je raznesen mir, a zatim je, na Kosančićevom vencu zaplamtela Narodna biblioteka. Danima su goreli drevni pisani spomenici, stare i nove knjige, spisi i pisma, dokumenti i novine. Danima je plamen uništavao svedočanstva o postojanju i trajanju jednog naroda. Danima je vatra gutala stoleća istorije sažeta u slova. Plamen se, najzad, preobličio u žar, a žar u pepeo. Na ovom mestu se nalazi pepeo velikog dela istorijskog pamćenja srpskog naroda. Zato zastanite, za čas, vi koji prolazite!

Tekst je potresan. Da zamjerim samo toj književnici, inače pozitivnoj ljudskoj figuri, što Sarajevo nije ni spomenuto? Ne spominje se ni u jednom od političkih (i kulturnih) osvrta prilikom svakog 6. aprila. Lakše se pije voda sa izvora Lete? Popio je barem dvije-tri čaše i Andras Riedlmayaer (Harvardski Univerzitet), dok je pisao svoju studiju Genocid i knjige na lomači u Bosni . Nabrajajući sve lomače knjiga u evropskoj istoriji, promakao mu je beogradski 6. april. Slučajno? Ili možda ni Harvard nije ono što je bio? Svejedno, činjenice su neporecive i kad su prećutane.

A sada, malo svjetla. Zahvaljujući brojnim umjetnicima i udruženjima građana iz mlađih naraštaja, pa tako i onima iz beogradske Inicijative mladih za ljudska prava, koji u srpskoj prijestonici od 2007. organizuju festival “Dani Sarajeva”, čini se da ojačava kritička svijest mladih i o bratoubilačkom ratu u Bosni i uopšte o zbivanjima devedesetih godina. “Saznati istinu”, njima je više od imperativa. Pamćenje im očito nije stvar za kratku upotrebu.

Toliko. Red je da odahnete malo od ove teme, nevesele.

NB

Ovaj tekst je pretežno baziran na sljedećim izvorima: Dejan Ristić: Kuća nesagorivih reči: Narodna biblioteka Srbije 1838-1941, (Beograd, 2019); Aleksandra Vraneš: Narodna biblioteka Srbije u ratnim godinama (1941-1944), Beograd – 2001; Mesta zločina - mesta pomirenja: Narodna biblioteka Srbije (autorke Sanje Klajić, DW, 09.05.2020)